मायादेवि मन्दिर र बुद्धका त्यसबेलाका थुप्रै प्राचिन प्रमाणहरु मुखर्जीकै अध्ययन टोलिले भेटाएको थियो । पछि सन् १९३२ देखि १९३९ सम्म खड्ग समशेरले नै लुम्बिनीको ऐतिहाँसिकतालाई थप पुष्ठि गर्ने उद्देश्यले ‘विस्तृत उत्खनन’ त गरे तर त्यो वैज्ञानिक तरिकासहितको थिएन जसले गर्दा लुम्बिनी क्षेत्रमा भद्रगोल तरिकाले खन्दै शिलालेख÷मूर्ति र अन्य धार्मीक महत्वका सामाग्री खोज्नतर्फ मात्र लागियो । त्यस उत्खननले जमिनमुनिको भूबनोटबाटै पत्ता लगाउन सकिने कयौं महत्वपूर्ण तथ्यहरुको नष्ट गरेको थियो । जसको असर अहिलेसम्म अध्ययनकर्ताहरु झेल्नेगर्छन् । त्यसरी खड्गसमशेरको पालादेखि शुरु भएको लुम्बिनीको अन्वेषण र विकासको गतिले अहिले निकै दू्रत गति पकडिसकेको छ । तर, बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी वरपर बुद्धधर्म र उनको जीवनकालसँग जोडिएका थुप्रै धार्मीकस्थलहरु छन् जसको अवस्था कतै जीर्ण, कतै अपुष्ठ तथ्य सहितको त कतै महत्व बोकिकन पनि प्रचारपसारको अभाव झेलिराखेको अवस्थामा छन् । नेपालमा मुख्यतः गौतम बुद्धका तीन महत्वपूर्ण स्थलहरु छन् । पहिलो उनी जन्मेको लुम्बिनी, दोस्रो उनले आफ्नो सकृय २९ बर्ष बिताएको कपिलबस्तु र तेस्रो उनको मामाघर तथा ससुराली कोलिय राज्य । उतीबेला यी क्षेत्रहरु दुई राज्य अन्तरगत पर्दथे । ‘गौतम बुद्धका बुवा शुद्धोधन शाक्य गणराज्य अन्तरगतको कपिलबस्तुका राजा थिए भने त्यसपूर्व दानव नदि (जो तिनाउ नदिभन्दा थोरै पश्चिमतर्फ छ) पारी र नारायणी नदिभन्दा पश्चिमपट्टि कोलिय गणराज्य अन्तरगतको दुई राज्यहरु क्रमशः देवदह र रामग्राम उल्लेख छ’, बरिष्ठ पुरातत्वविद् तथा बुद्धअध्ययनकर्ता तारानन्द मिश्र बताउँछन् ।
