रेडियोधर्मी स्रोत: प्रयोग, पारवहन र डिस्युजमा चुनौती

गत ९ वैशाखमा कलंकी सडकमा अलपत्र एउटा बोरा दिउँसो २ बजेसम्म कसैले उठाएन । त्यहीँ चिया पसल गरेर बस्ने तुलसीप्रसाद अधिकारीले बिहान पसल खोल्दाखेरि नै उक्त बोरा देखेका थिए । कसैले नलगेपछि उनले नै बोरा ल्याए, जसभित्र करिब २० किलोको एउटा बाल्टिन थियो । त्यसमा अंग्रेजीमा लेखिएको थियो, ‘डेन्जर’ अर्थात् खतरा । धन्न, ग्राहकले बारम्बार बिर्को खोल्न आग्रह गर्दा पनि उनले खोलेनन् । र, एउटा सम्भावित विपत्ति टर्‍यो ।

खासमा बीपी कोइराला मेमोरियल क्यान्सर अस्पताल, भरतपुरबाट कुरियरमार्फत बेल्जियम पठाउन लागिएको उक्त सामग्री बाटोमै हराएको खबर फैलिएपछि चिया पसले अधिकारीले त्यो प्रहरीलाई बुझाइदिएका थिए । खासमा गहु्रँगो सामान देखेर कसैले चोरेर लगेको तर डेन्जर लेखिएको देखेपछि सडकमै छाडेर हिँडेको थियो । नेपालका लागि नौलो उक्त घटनापछि बल्ल प्रश्नहरू उब्जिए– आखिर के थियो त, उक्त बाल्टिनभित्र ? बाल्टिन खोलेको भए के हुन्थ्यो ?

स्तन, छाला, गर्भाशयलगायत क्यान्सरको उपचार हुने ब्राक्याथेरापीमा प्रयोग हुने विकिरणयुक्त स्रोत ‘इरिडियम १९२’ थियो त्यो । अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा नियोग (आईएईए)को वर्गीकरण अनुसार दोस्रो श्रेणीको ‘निकै खतरनाक’ मानिने उक्त स्रोत केही दिनसम्म हराए पनि कुनै गलत व्यक्तिको हातमा परेन वा कसैले सामान्य वस्तुलाई जसरी चलाएनन् । परिणाम, कुनै अप्रिय घटना हुन पाएन ।

यस्ता रेडियोधर्मी विकिरणयुक्त स्रोत कुन हदसम्म संवेदनशील हुन्छन् भने त्यसको प्रयोग सकिएपछि पनि उक्त स्रोतलाई ‘डिस्युज्ड’ (नष्ट गर्ने प्रक्रिया)का लागि जहाँबाट ल्याइएको हो, त्यहीँ लैजानुपर्छ । इरिडियम १९२ पनि त्यस्तै सिलसिलामा चितवनस्थित क्यान्सर अस्पतालबाट काठमाडौँ ल्याई हवाईजहाजमा बेल्जियम लगिँदै थियो । तर, जुन असावधानीका साथ उक्त काम गरियो, त्यसले रेडियोधर्मी विकिरणयुक्त स्रोतको सुरक्षामा हाम्रो कमजोर अवस्थाको चित्र बाहिर ल्याएको छ ।

सरकारी औषधालयमा अन्तिम युनानी डाक्टर

हरिहरभवनस्थित पशुपति होमियोप्याथिक अस्पतालभित्र दुई कोठामा साँघुरिएको युनानी औषधालयमा खासै चहलपहल छैन। होस् पनि कसरी ? त्यहाँ रहेका एक्ला चिकित्सक (हकिम) ख्वाजा अली (केए) शाह, ७२, पनि अब आफ्नो  पेसाबाट संन्यास लिने तयारीमा छन्। संन्यास लिनुपछाडि उनको बढ्दो उमेर मात्र कारण होइन, औषधालय सरकारी उदासीनताको सिकार हुनु पनि हो। उनीपछि यसमा कसैले रुचि देखाएका छैनन्।

आठ दशकको इतिहास बोकेको सरकारी औषधालय भएर पनि त्यहाँ दुई जनाभन्दा बढी डाक्टर कहिल्यै भएनन्। उनका दिवंगत बुबा हकिम ख्वाजा हसन शाह र उनी आफैँ। विसं १९९० मा स्थापना भएको उक्त औषधालय २०४०  सालसम्म त बिजुलीबजारस्थित उनकै घरमा थियो। उपचार गर्न आउनेहरू राजपरिवार, राणादेखि सर्वसाधारणसम्म हुन्थे।

औषधालयको स्थापना पनि राजपरिवारकै उपचार भएपछि भएको हो। कोलकाताबाट दुई चिकित्सक झिकाउँदा पनि राजा त्रिभुवनकी छोरी निको नभएपछि एक भारदारले लखनउबाट चिकित्सा नै पढेर आएको एउटा मुस्लिम छ भन्दै  उनका बुबाको सिफारिस गरेछन्।

त्यस बेला उनका बुबालाई लिन दुईघोडे बग्गी नै बागबजारसम्म आएको रहेछ। त्यसरी उनका बुबाले दरबारमा उपचारका लागि प्रवेश पाए। त्यस बेलासम्म क्षयरोग भनेर उपचार भएकामा उनका बुबाले त्यहाँ पुग्नेबित्तिकै त्यसो नभएको  भन्दै औषधी बनाउन मोती व्यवस्था गरिदिन आग्रह गरेछन्। सम्झन्छन्, "मोती भष्म गरेर औषधी बनाई सेवन गराएपछि त्रिभुवनपुत्री निको भइछन्।"

भर्खर युनानी उपचारविधिको पढाइ सकेर आएका उनका बुबाका लागि शाही सदस्यलाई नै निको पार्न सक्नु निकै गतिलो प्रभाव बन्यो। त्यस बेलाका प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले समेत त्यसको सुइँको पाएपछि सिंहदरबारमा बोलाएर  आफूलाई समेत औषधोपचार गरिदिन आग्रह गरेछन्। उनको यौनरोग पनि निको भएछ। त्यसबाट प्रसन्न जुद्धशमशेरले बक्सिसका लागि के चाहियो भन्दा आफ्ना बुबाले यस्ता रोग थुप्रै जनतामा पनि भएकाले तिनको उपचार सम्भव  गराउन आग्रह गरेको उनी बताउँछन्।