इनोभेसन २.०

नानोटेक्नोलोजी रिसर्चका लागि विश्वभर चिनिएका एक वैज्ञानिक आउँदा बर्षहरुमा विश्वमा के–कस्तो प्रविधि हावी हुने देख्छन् । 

विश्वका विभिन्न कुना चहारिरहंदा प्राध्यापक श्रीराम रामाकृष्ण एउटा प्रश्न बारम्बार सामना गरिराखेका हुन्छन्, “विश्वमा अब कस्तो प्रविधि हावी हुनेछ ?” ‘मटेरियल साइन्स’मा विश्वभर सबैभन्दा बढि उद्धृत गरिनेमध्येका एक नेसनल युनिभर्सिटी अफ सिंगापुरको नानोफाइबर तथा नानोटेक्नोलोजी केन्द्रका निर्देशक उनी धेरैजसो ठट्टामै भनिदिन्छन्, “धेरै अघिको भन्न नसकेता पनि कम्तिमा ५० बर्षपछिको कुरा भने म आरामले भन्न सक्छु । किनकि त्यसबेला सायद म मरिसकेको हुनेछु ।”

उनको ठट्टै सही, धेरैले रामाकृष्णलाई हल्का रुपमा लिंदैनन् । उनले अध्ययन गरिराखेको क्षेत्र नानो टेक्नोलोजीबारेका कुरा धेरै बर्ष ठट्टाकै रुपमा थियो । अहिले चिकित्सा क्षेत्रलाई मात्रै हेर्ने हो भने पनि नगन्य रगतको नमूनाबाट सबथोक थाहा हुन्छ, त्यसमै उपचार हुन्छ । एउटा सामान्य कागजको मोटाइभन्दा हजार गुणा सानो इकाईका कुरा पनि मानिसको जीवनमरणसँगै जोडिनेजस्तो महत्वपूर्ण अर्थ राख्दो रहेछ भन्ने कुरा कल्पना सम्म गरिएको थिएन । अहिले नानो टेक्नोलोजी केमा मात्र छैन् ! चाहे महंगा कस्मेटिक हुन् वा आरामदायी मानिने आँखाका लेन्स, पानी शुद्धिकरण प्रविधिदेखि सुरक्षाका उपकरणसम्म, खाद्य सुरक्षादेखि वातावरणमैत्री घरसम्म नानो टेक्नोलोजी जोडिएकै हुन्छ ।

कतिसम्म भएको छ जनावरप्रेमी तर मासुका पारखीका लागिरुचाइने स्वाद र प्रोटिनको मात्रा मिलाएर जनावरको हत्या नगरिकनै क्रितिम रुपबाटै मासु तयार भइसकेको छ । 

वल्र्ड इनोभेसन फोरम २०१८ को नेपाल संस्करणका रुपमा गरिएको स्विस–नेपाल टेक्नोलोजी ट्रान्सफर वर्कसपका लागि हालै काठमाडौं आएका रामाकृष्ण भन्दैथिए, “तर संसार यति रफ्तारमा अगाडि बढिराखेको छ कि अहिले हामीले जसको कुरा सबैभन्दा बढि गरिराखेका छौं, आगामी दशकमा त्यो हराइसकेको हुनसक्छ र अर्को झन् विशिष्ठ उपलब्धी र सपना हामीमाझ हुनेछ ।”

आफ्नो समयको विशिष्ठ उपलब्धी मानिएको स्टिम इञ्जिन अहिले पनि छ तर हामीमाझ त्यसको कुरा खासै हुँदैन । आउँदा बर्षमा नानो टेक्नोलोजी, क्रितिम बौद्धिकता (एआई), डिजिटल प्रविधिको भूमिका नि:सन्देह ठूलो हुनेछ । “धेरै कुरा चाहिनेभन्दा बढि बुझिएको पनि छ,” उनी भन्छन्, “एआई भनिएका सबैथोक एआई होइनन्, थुप्रै कुराहरु अझै सामान्य प्राविधिक हिसाबकिताब हुन् ।”

सत्य के हो भने, औसत मानिसहरुले भन्दा मेसिनहरुले थुप्रै कुरा छिटो र दुरुस्तै गर्न सक्छन् । एउटा मानिसको दिमागमा परिवार, भावना र दैनिक जीवनका अन्य थुप्रै कुराहरु खेलिराखेका हुन्छन् । मेसिनले गर्ने काम उसको पूर्ण क्षमताको काम हुन्छ भने मानिसका लागि थुप्रैमध्ये एउटा मात्र । त्यसैले कामको गुणस्तर र उत्पादकत्वका दृष्टिले मेसिनहरुले औसत मानिसको क्षमतालाई उछिनिसकेका छन् ।

विज्ञानको क्षेत्र नै अहिले पहिलेजसरी चलिराखेको छैन । “मैले रिसर्च शुरु गर्दा नयाँ ज्ञान पत्ता लगाउने कुरा थियो, तर अहिले धेरैजसो देशहरु प्रविधि हस्तान्तरणको युगमा छन्,” होटल याक एण्ड यतिको बगैंचामा उनी भन्दैथिए, “अहिले आधारभुत अध्ययनभन्दा पनि नयाँ कम्पनी खोलेर वा चालु व्यावसायहरुका लागि लगानी बढाएर काम हुन्छ ।”

यसरी फैलंदैछन् डिजिटल पदचापहरु

पछिल्लो विशेष: गुगल स्ट्रिट भ्युमा खुम्बु क्षेत्र

आरोहणको सिजन सुरु हुनै लाग्दा खुम्बु क्षेत्र पुन: चर्चामा छ । अहिलेको चर्चा पर्वतारोही र पर्वतारोहणमा चासो राख्नेहरू भन्दा बाहिर पनि फैलनुमा कारण बनेको छ, गुगल स्ट्रिट भ्यु । गुगल म्याप्स र गुगल अर्थमा उपलब्ध यो त्यस्तो सुविधा हो, जसले संसारका थुप्रै ठाउँका बाटाघाटाको प्यानारोमिक दृश्य देखिने गरी नि:शुल्क घुमाउँछ । त्यो पनि कम्प्युटरअगाडि बसीबसी । र, २८ फागुनबाट त्यो सुविधा खुम्बु क्षेत्रका लागि समेत उपलब्ध छ ।

बाटाघाटासँगै त्यहाँका महत्त्वपूर्ण होटल, गुम्बा, स्कुल र अस्पतालभित्रका परिवेश स्थानीय ध्वनिसँगै आबद्घ छ । गुगल अर्थ आउटरिचसँग नेपाली संस्था स्टोरी साइकल मिलेर गरिएको यस्तो काम अक्सर संसारका महत्त्वपूर्ण स्थान, दरबार, संग्रहालय वा भवनमा भएका छन् । किनभने, त्यसका लागि प्रशस्त समय, लगन र प्रविधि आवश्यक पर्छ । खुम्बु क्षेत्रमा म्यापको डेटा संकलन र ३ सय ६० डिग्रीमा तस्बिर संकलन गर्नका लागि १५ वटा क्यामेरा भएको ट्रेकर डिभाइस बोकेर यात्रा गरिएको थियो, जसले प्यानारोमिक फोटो र जियो लोकेसन लिन्थ्यो । अर्को फिस आइलेन्स भएको क्यामेराले स्कुल, गुम्बा, घर खिच्न सकिन्थ्यो । जसका लागि गुगलकै तीन प्राविधिक, कीर्तिमानी आरोही आप्पा शेर्पा र स्टोरी साइकल टोली गरी १३ जनाले झन्डै दुई साता त्यस भेगमा बिताएका थिए । त्यसले त्यस भेगको उच्च कोटीको डिजिटल पदचाप (फुटप्रिन्ट) छाडेर आएको छ, जसलाई अब थुप्रैले पछ्याउनेछन् ।

खुम्बु क्षेत्रमा भएको त्यस्तो काम डिजिटल पदचाप खडा गर्ने थुप्रै पक्षमध्ये एउटा हो । पदचाप भनेको इन्टरनेटमा आफ्नो र आफ्ना कुराको उपस्थिति कसरी बलियो बनाउने भन्ने हो । जसका लागि ब्लग लेख्नु, युट्युबमा भिडियो अपलोड गर्नु, गुगल म्याप्समा आफ्नो कार्यस्थल खोज्नु, विकिपिडिया सामग्री तयार गर्नेजस्ता अनेकन काम हुन सक्छन् ।

डिजिटल युगको विमर्श

एलियन-वल्र्डमा सवार भएझैँ लाग्छ, पुस्तक पढ्दा । तर, विषय हामी बाँचिरहेको विश्वकै छ । अहिले पनि डिजिटल युगका प्रशस्त झिल्का महसुस भइसकेका छन् । 'द न्यु डिजिटल एज, रिसेपिङ द फ्युचर अफ पिपुल, नेसन्स एन्ड बिजनेसेस'मा चाहिँ देख्न बाँकी दृश्यहरू केलाइएका छन् । त्यसो त यो कुनै रोमाञ्चक  फिक्सन होइन । बरू मानवशास्त्रको मापनमा नपर्ने डिजिटल युगको परिकल्पना हो ।

गुगलका कार्यकारी अध्यक्ष एरिक स्मिथ र गुगल आइडियाजका निर्देशक जर्ड कोहिनको यो पुस्तकले विश्वको सबैभन्दा ठूलो 'अन गभन्र्ड' क्षेत्रको भविष्यबारे नयाँ शिराबाट सोचेको छ । किनभने, आगामी दशक अनलाइन विश्वमा आबद्ध मानिसको संख्या दुई अर्बबाट सात अर्ब पुग्दै छ । त्यो भर्चुअल विश्वले भौतिक  विश्वलाई राम्रो गर्ला वा नगर्ला ? वा, कस्तो भिन्नता ल्याउला ? यही विषयमा पुस्तक केन्द्रित छ ।

सञ्चार प्रविधिको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि नै शक्ति बिस्तारै राज्य वा संगठनबाट व्यक्तिगत तहमा सर्दै जानु हो । मानिस सीमा, धर्म, भाषा र संस्कृतिका पर्खाल नाघेर यसरी जोडिएका छन् कि युद्ध, कूटनीति र आन्दोलनका स्वरूप परिवर्तन भइरहेका छन् । इन्टरनेट जगत् अराजकता (एनार्की)सम्बन्धी इतिहासमै सबै भन्दा ठूलो प्रयोग भइरहेको क्षेत्र बनेको छ । हरेक मिनेट लाखौँका संख्यामा इन्टरनेटमा जन्मिने सामग्रीलाई कुनै कानुनले बाँध्न सक्दैन । त्यसैले भौतिक विश्व र भर्चुअल विश्व कहिले एकअर्काका परिपूरकजस्ता देखिन्छन् त कहिले आपसमा जुधेजस्ता । 

स्वतन्त्रता र गोपनीयताको चर्को वकालत गर्ने पछिल्लो पुस्ताले डिजिटल युग प्रवेशसँगै थुप्रै कुरा गुमाउनुपर्नेछ । लेखकद्वय आन्तरिक गुटमै रमाउने 'बाल्कनाइजेसन'को नयाँ शृंखला डिजिटल संसारमा सुरु हुने सोच्छन् । मानौँ, सुन्नी मुस्लिम बाहुल्य रहेको साउदी अरब, यमन, अल्जेरिया, मौरिटानियाजस्ता धार्मिक  कट्टरपन्थी मुलुकको समूहले बाह्य प्रभाव नहुने 'सुन्नी वेब' निर्माण गर्न सक्छन् । त्यहाँ पश्चिमा जगत्को आलोचना वा आफ्नो सम्प्रदायको मात्र गुनगान सम्भव त होला तर त्यसका फाइदाभन्दा बेफाइदा बढी हुन सक्छन् । 

पुस्तकका अनुसार 'भर्चुअल बहुराष्ट्रवाद'को सम्भावना प्रबल छ, जहाँ बेलारुस, इरिटिया, जिम्बाबे, उत्तर कोरियाजस्ता निरंकुश राज्यले साइबर युनियन बनाउन सक्छन् । त्यसले सेन्सरसिप, नियमनकारी रणनीति र प्रविधि आदानप्रदानको वातावरण बनाउन सक्छ । यसको कुरा गरिरहँदा इन्टरनेटमा लाग्न सक्ने यस्ता प्र तिबन्ध र गुटबन्दीका कारण अन्य देशमा 'इन्टरनेट शरणार्थी'का रूपमा बस्नुपर्ने अवस्था दर्साइएको छ । 

'ग्लोबल भिलेज'को चर्चामा रमाइरहेका हामीमाझ उनीहरूले पुस्तकमा नयाँ शब्दावली क्वाइन गरेका छन्, 'भर्चुअल सार्वभौमिकता र राष्ट्रवाद' । भौतिक विश्वमा औपचारिक राष्ट्रवादबाट टाढा हुनेहरू अनलाइनलाई नै माध्यम बनाएर प्रतिस्पर्धामा लाग्छन् । यो अवसरले अन्ततः वास्तविक राष्ट्रवादकै पक्षमा अवसर सिजर् ना गर्नेछ । जस्तो: इरान, सिरिया र इराकमा रहेका कुर्दिस नागरिकले 'कुर्दिस वेब' निर्माण गरेर एक खाले भर्चुअल सार्वभौमिकता कायम गर्न सक्छन् । 

रेडियोधर्मी स्रोत: प्रयोग, पारवहन र डिस्युजमा चुनौती

गत ९ वैशाखमा कलंकी सडकमा अलपत्र एउटा बोरा दिउँसो २ बजेसम्म कसैले उठाएन । त्यहीँ चिया पसल गरेर बस्ने तुलसीप्रसाद अधिकारीले बिहान पसल खोल्दाखेरि नै उक्त बोरा देखेका थिए । कसैले नलगेपछि उनले नै बोरा ल्याए, जसभित्र करिब २० किलोको एउटा बाल्टिन थियो । त्यसमा अंग्रेजीमा लेखिएको थियो, ‘डेन्जर’ अर्थात् खतरा । धन्न, ग्राहकले बारम्बार बिर्को खोल्न आग्रह गर्दा पनि उनले खोलेनन् । र, एउटा सम्भावित विपत्ति टर्‍यो ।

खासमा बीपी कोइराला मेमोरियल क्यान्सर अस्पताल, भरतपुरबाट कुरियरमार्फत बेल्जियम पठाउन लागिएको उक्त सामग्री बाटोमै हराएको खबर फैलिएपछि चिया पसले अधिकारीले त्यो प्रहरीलाई बुझाइदिएका थिए । खासमा गहु्रँगो सामान देखेर कसैले चोरेर लगेको तर डेन्जर लेखिएको देखेपछि सडकमै छाडेर हिँडेको थियो । नेपालका लागि नौलो उक्त घटनापछि बल्ल प्रश्नहरू उब्जिए– आखिर के थियो त, उक्त बाल्टिनभित्र ? बाल्टिन खोलेको भए के हुन्थ्यो ?

स्तन, छाला, गर्भाशयलगायत क्यान्सरको उपचार हुने ब्राक्याथेरापीमा प्रयोग हुने विकिरणयुक्त स्रोत ‘इरिडियम १९२’ थियो त्यो । अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा नियोग (आईएईए)को वर्गीकरण अनुसार दोस्रो श्रेणीको ‘निकै खतरनाक’ मानिने उक्त स्रोत केही दिनसम्म हराए पनि कुनै गलत व्यक्तिको हातमा परेन वा कसैले सामान्य वस्तुलाई जसरी चलाएनन् । परिणाम, कुनै अप्रिय घटना हुन पाएन ।

यस्ता रेडियोधर्मी विकिरणयुक्त स्रोत कुन हदसम्म संवेदनशील हुन्छन् भने त्यसको प्रयोग सकिएपछि पनि उक्त स्रोतलाई ‘डिस्युज्ड’ (नष्ट गर्ने प्रक्रिया)का लागि जहाँबाट ल्याइएको हो, त्यहीँ लैजानुपर्छ । इरिडियम १९२ पनि त्यस्तै सिलसिलामा चितवनस्थित क्यान्सर अस्पतालबाट काठमाडौँ ल्याई हवाईजहाजमा बेल्जियम लगिँदै थियो । तर, जुन असावधानीका साथ उक्त काम गरियो, त्यसले रेडियोधर्मी विकिरणयुक्त स्रोतको सुरक्षामा हाम्रो कमजोर अवस्थाको चित्र बाहिर ल्याएको छ ।

परोपकारी ‘बाल्टिन’

फेसबुक र ट्विटर टाइमलाईनमा अहिले थुप्रै नेपालीहरु खानेकुरा भरिएका बाल्टिन वा बाल्टिन बोकेका आफ्ना तस्विरसाथ उपस्थित हुन थालेका छन् । ती बाल्टिनमा हुन्छन् केही केजी चामल र दाल, केही चाउचाउ र बिस्कुटका प्याकेट, केही जीवन जलका पोका र सिटामोलका पत्ता । त्यसैसाथ ह्यासट्यागमा लेखिएको हुन्छ, ‘फिल द बकेट’ (#FillTheBucket)।

एक हप्ता अघिसम्म कसैले नसुनेको यो शब्द अहिले विशेषगरी नेपाली सोसल मिडिया जगतमा धेरैमाझ परिचित बनिसकेको छ । संकलन भएका ती भरिएका बाल्टिनहरु काठमाडौंका विभिन्न संकलन केन्द्रमा जुटाएर पश्चिम नेपालका बाढि तथा पहिरो पीडितमाझ पुर्‍याइन्छ ।  

 
त्यसको केहीअघि मात्र ह्यासट्यास अभियान ‘आइस बकेट च्यालेन्ज’ (#IceBucketChallenge) विश्वव्यापी रुपमा चलेको थियो, स्नायु रोग अम्योट्रोपिक लेट्रल स्क्ल्ेरोसिस (एएलएस) बारे सचेतना जगाउन तथा थप अध्ययन तथा अनुसन्धानका लागि रकम जुटाउन भनेर । जसमा बरफयुक्त पानी शरीरमा खन्याउन कसैले च्यालेन्ज गर्छन् । च्यालेन्ज स्विकार्नेले त्यसो गरेको भिडियो युट्युबमा अपलोड गरेर सेयर गर्छन् र अर्कोलाई च्यालेन्ज गर्न पाउँछन् ।

त्यसरी च्यालेन्ज स्विकार्नेले दश अमेरिकी डलर सहयोग गर्छन् । च्यालेन्ज नस्विकारे दश गुणा बढि अर्थात् एक सय अमेरिकी डलर सहयोग गर्नुपर्ने नियम बनाइएको थियो । केही पनि नगरे सहयोगका लागि रुचिकर नभएको मानिनु सामाजिक प्रतिष्ठाकै बिषय बन्थ्यो ।

आइस बकेट च्यालेन्जको चर्चा नेपालमा समेत राम्रै भएता पनि यहाँबाट क्रेडिट कार्ड प्रयोग गरी त्यसरी सहयोग सम्भव थिएन । त्यसले गर्दा पनि स्थानिकरण गरेर त्यस्तो अभियान गर्न सम्भव भयो । आइस बकेटकै लहर चलिराखेको बेला काठमाडौंका केही युवाले बाल्टिनलाई एउटा बिम्बको रुपमा प्रयोग गरे, पानी खन्याएपछि त्यसमा किन केही नभर्ने भनेर । भारतमा पनि आइस बकेट च्यालेन्जबाट प्रभावित ‘राइस बकेट च्यालेन्ज’(#RiceBucketChallange) शुरु भएको छ । जसले विपत्तिबाट पीडितदेखि शहरका भिखारीलाई बाल्टिनभरी चामल भरेर दिन्छन् । 

परीको फड्को

नेपाली ब्याटल लिग ‘रबार्ज’मा चर्को ब्याटल गरेकी प्रेक्षा बज्राचार्य उर्फ परी अहिले ‘कुल’ अवतारमा छिन्, एउटा बेग्लै म्युजिक नम्बरमार्फत । त्यस्तो नम्बर जहाँ ब्याटलमा जस्तो गालीगलौच वा आरोप प्रत्यारोप छैन । परी भन्छिन्, “तर सामाजिक विभेधविरुद्ध एवं मानवताको पक्षमा शिष्ट तर चर्को आवाज भने छ ।” भारतको ६७औं स्वतन्त्रता दिवसको अवसर पारेर कोलकाताको चर्चित अल्टरनेटिभ रक ब्यान्ड ‘अन्डरग्राउन्ड अथ्योरिटी’का फ्रन्टम्यान इम्सी पोयट र्‍यापर (इपिआर)सँगको उनको सहकार्यमा उक्त गीत ‘इन्साइड आउट’ सार्वजनिक भएको हो । असुरक्षिण आप्रवासन, महिलाविरुद्धका हिंसा, धार्मिक असहिंसुणता, आतंकवाददेखि लिएर गाजा स्ट्रिपमा भइरहेको तनावसम्मका थुप्रै सामाजिक–राजनीतिक विषय समेटेको छ गीतले । 

गीत सार्वजनिक गरिएको सन्दर्भ भारतिय स्वतन्त्रता दिवसको भएता पनि यसलाई पूरा दक्षिण एसियाको भाव समेट्ने गीत भनेका छन् इपिआरले । “भारत यस उपमहादिपको ठूलो हिस्सा हुनुले यसको प्रभाव यहाँका सबै देशमा पर्छ,” टाइम्स अफ इन्डियासँग उनले भनेका छन्, “र, जब यी समाजिक कुरितीबारे सबै मिलेर जुट्नुपर्ने बेला आउँछन्, गायकको राष्ट्रियता गौंड बन्न पुग्छ ।” सायद त्यसैले हो उनले सीमा पारीबाट गीतको लागि सहकर्मी खोजेको । परी भन्छिन्, “इपिआरले आफ्ना हरेक काममा एक्सपेरिमेन्टल हुन खोज्छन् जसका लागि उनले विभिन्न परिवेश र संस्कृतिका गायक तथा संगीतकर्मी खोजिरहेका हुन्छन्, सकेसम्म ती स्थापित भइनसकेकाहरु” उनको त्यही स्वभावका बिच यसपटक आफू ‘लक्की’ निस्किएको ठान्छिन् परी । 

परी र इपिआरको अहिलेसम्म भेटेका छैनन् । गीत सार्वजनिक हुनुभन्दा एक महिना अघि परीको फेसबुक पेजमा उनले म्यासेज छाडेका थिए । जसमा केही काम मिलेर गर्ने कि भन्ने लेखिएको थियो । त्यसबेलासम्म न परीलाई अन्डरग्राउन्ड अथ्योरिटीको बारेमा राम्रोसँग थाहा थियो न त इपिआरकै बारेमा । उनी परिन् ‘क्रेजी इन लभ’, ‘बेबी ब्वाय’की गायिका वियोन्सी र र्‍यापर निक्की मिनाजको गीत सुनेर हुर्केकी ।

परीले आफ्नै पुस्ताका (इपिआरले आफ्नो उमेर १८ देखि २४ बर्ष बिचको भन्छन्) अराजकतावादी कम्युनिस्ट दर्शनको प्रभाव देखिने गायकलाई चिन्न गुगल गर्नुपर्‍यो । भन्छिन्, “हाम्रो स्वभाव मिल्यो । किनकि मैले रुचाउने काम पनि एक्सपेरिमेन्टल नै हो ।” गीतमा परीले कोरस दिएकी छिन् भने इपिआरले र्‍यापका पंक्तिहरु भट्याउँछन् । 

शब्द इपिआरकै हो । संगीत भने म्युजिक बिटहरु बनाउने अमेरिकी संगीतकार बोडोटेजको हो । संगीतमा उनले यसअघि खासै प्रयोग नगरिएको इलेक्ट्रोनिक बिटको ‘एक्सपेरिमेन्ट’ गरेका छन् जसमा जापानी र चिनियाँ प्रभाव भेटिन्छन् । म्युजिक ट्याक तयार भएपछि इपिआरले परीलाई इमेलमा डेमो फाइल पठाएका थिए । पाटनको एक स्टुडियोमा रेकर्ड गरिएका सीर्फ कोरस गाएका ४ वटा फाइल इपिआरलाई पठाइन् परीले । 

त्यसमा कोलकाताबाटै इपिआरले आफ्नो भाग गाए । गीत उतै मिक्सिङ भयो । “यो बेग्लैखाले अनुभव थियो, गीतमात्र एक्सपेरिमेन्टल थिएन हाम्रो काम गर्ने शैली पनि त्यस्तै थियो,” उनको अनुभव छ, “यो कामबाट मैले र्‍याप टेक्निक्सदेखि रेकर्डिङ र मिक्सिङका थुप्रै कुरा सिकेकी छु ।” इपिआरले यसलाई आफ्नै  गैरनाफामुलक गीत भनेका छन् । यस्तो खाले पहिलो सामाजिक–राजनीतिक गीत गाइसकेपछि परीलाई पनि बल्ल बोध हुन थालेको छ संगीतकर्मीहरु कसरी सामाजिक उत्तरदायित्वमा सहभागि हुन सक्छन् भन्ने । 

उनले अनुभव सुनाइन्, “सामाजिक एजेन्डा बोकेको र ठूलो समूहको भाव बोल्ने गीत भएकाले कसैप्रति अञ्जानमै पनि पूर्वाग्रही भइएला कि भनेर धेरै स–सानो कुरामा ध्यान दिनुपर्‍यो ।” तयारीको बेला उनलाई के पनि लागेछ भने यस्तो गीत गाउँदा गीतको शब्दभन्दा धेरै बाहिरका कुरा आत्मसाथ गर्नुपर्छ जसले बल्ल गाउँदा त्यो भाव ‘इन्टरनलाइज’ गर्न  सघाउँछ । 

मेसिन लर्निङको काइदा

कहलिएका विश्वविद्यालय, पत्रपत्रिकामा नाम सुनेका प्राध्यापक र आफूले पढ्न चाहेका कोर्स । अब विद्यार्थीको पछिल्लो ग्रेड, एप्लिकेसन एसे वा आर्थिक क्षमतासँग मतलब राख्दैनन् । मतलब राख्छ त सीर्फ पढ्ने इच्छाले । ती कोर्स र पढाउने प्राध्यापकहरु केही क्लिककै भरमा कोसौं पर रहेका विद्यार्थीसम्म आइपुग्छन् । र, ‘मेसिन लर्निङ’मा एकैपटक जुट्छन् विश्वका विभिन्न भेग, परिवेश धर्म र संस्कृतिका हजारौं विद्यार्थीहरु ।

“सिक्न खोज्नेका लागि विश्वविद्यालयले दिने सामाग्रीदेखि विद्यार्थीको नेटवर्क सायद साँच्चिकै कक्षामा पुगेभन्दा कमका हुँदैनन्,” अमेरिकाको युनिभर्सिटी अफ इलिनोइजको ‘माइक्रो इकोनोमिक प्रिन्सिपल’ पढेका श्रीकृष्ण सिलवाल सुनाउँछन्, “बरु जुनसुकै समय र आफ्नै गतिमा पढ्न सकिने हुँदा त्यो झन् आरामदायी हुन्छ ।”

सामान्यत: विश्वविद्यालयमा दिइएको काम समयमै फत्ते नगरे प्राध्यापकले अंक कम दिन सक्छन् । कक्षाको नियम अनुसार न्युनतम उपस्थिति नभए परिक्षाका लागि योग्य नभइन सकिन्छ । अनलाइन कोर्समा यस्ता नियमले भने कमै बाँध्छन् । सिलवालको तर्क छ, “खासमा ग्रेडभन्दा ज्ञानको दायरा बढाउन खोज्नेका लागि हो अनलाइन अध्ययन ।” त्यही कारण कतिपय कोर्समा पढाई पूरा गरेको भनेर प्रमाण पत्र दिइन्छ भने कतिमा त्यो पनि दिइंदैन । प्रमाणपत्र नदिनेहरुको तर्क हुन्छ हजारौं विद्यार्थीलाई व्यक्तिगत रुपमा चिन्न सम्भव हुँदैन र नचिनीकन प्रमाणपत्र दिनु मिल्दैन । यद्यपि प्रमाणपत्र दिने सर्टिफाइड कोर्सहरु पनि हुन्छन् जसका लागि विद्यार्थीले २५ देखि ५० हाराहारीमा अमेरिकी डलर तिर्नुपर्छ ।

६० सेकेन्डको शक्ति

६० सेकेन्ड अब सानो समय रहेन । २ साता अघि काठमाडौंमा ४ सय मध्येबाट छानिएका २० देशका ३८ फिल्म ‘६० सेकेन्ड अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभल २०१४’ मा  स्क्रिनिङ भए । त्यही सेरोफेरोमा फेस्टिभल निर्देशक अब्दुस मियाँ हेलो शुक्रबारलाई भन्दैथिए, “घन्टौं लामो फिल्म हेरिसक्दा पनि अन्त्यमा बनाइने निचोड सानै हुन्छ । ६० सेकेन्डमा मानिसले धेरै नसोचिकन सिधै त्यही निचोडसम्म पुग्छ ।”

त्यसो भन्दैमा ६० सेकेन्डमा के मात्र गर्ने –– कस्तो स्क्रिप्ट लेख्ने ? कति जनाले अभिनय गर्ने ? कथाको फराकिलो दायरा नबिगारीकन कसरी त्यसलाई खुम्च्याउने ?

अर्कोतिरबाट हेर्दा ६० सेकेन्ड यस्तो समय पनि हो जसबिचमा एउटा औसत मानिस १५ देखि २० सेकेन्ड त आँखा बन्द गरेरै बिताउँछ । “चिन्ता नगर्नुस् ! फिचर फिल्ममा कुनैबेला रोमोञ्चक दृश्य आउँछ भने कुनैबेला पट्यारलाग्दा पनि,” अब्दुस भन्छन्, “यस्तो फिल्मको हरेक सेकेन्डमा चुम्बकिय क्षमता हुन्छ ।”

फेस्टिभलमा देखाइएको पाकिस्तानका असान इजको फिल्म ‘चेन्ज योर माइन्डसेट’ यस्तो थियो । भिड बसमा एक युवक र युवती उभिरहेका हुन्छन् । पछाडिपट्टि रहेको युवकलाई अन्तिम सिटमा बसिरहेका अन्य केटाहरुले धकेलिदिंदा युवतीलाई धक्का लाग्छ । दोस्रो पटक पनि त्यस्तै भएपछि ती युवतीले चड्कन नै लगाउँछिन् । बसका अन्य यात्रुले ‘तमिज नभएको मान्छे’ ‘क्या जमाना आयो’ जस्ता शब्दले लान्छना लगाउँछन् । केहीबेरमा युवक अगाडि आउँछन् । त्यसबेला अघि उसलाई परेजस्तो समस्या ती युवतीलाई पर्छ । तर उक्त युवक रिसाउँदैन । भन्छ, “चिन्ता नगर्नुस म बुझ्छु, यस्तो हुन्छ भन्ने ।” लैंगिक विवेधको कुरामा धेरै साँघुरो मानसिकताबाट बाहिर निस्कनुपर्ने सन्देस हो फिल्मको ।

सर्ट फिल्म हाउस ‘ओनियन फिल्मस्’का निर्देशक गोविन्द सिवाकोटी यस्तो अभ्यासलाई ‘विशेष’ तर ‘क्रितिम क्षमता’ भनेर अथ्र्याउँछन् । भन्छन्, “यस्तो फिल्मको अनुभव भएको मानिसले पनि लामो फिल्म नै बनाउँदा पनि त्यसको हरेक सानो समयलाई महत्व दिन सिक्छ ।” त्यसो त फिल्मी क्षेत्रमा आफ्नो करिअर बनाउने सोचिरहेका तर सानै कामबाट आफ्नो क्षमता देखाउन खोज्नेका लागि ६० सेकेन्ड फिल्म लाभदायक भइरहेका छन् । जसमा मानिसहरु क्यामेरा, कथा, निर्माणजस्ता थुप्रै काममा एक्लै भिड्न सक्छन् । र, निर्माण गर्ने मानिसको अर्को क्षमता त्यतिखेर देखिन्छ जतिखेर उसले गैरकलाकारलाई नै आफ्नो पात्र बनाउन सक्छन् ।

Crunching all that data [Interview]

Bhupendra Khanal, 31, is the CEO and Co-founder of Simplify360, a Social Media Intelligence company based in Bangalore, India. He has also co-authored a book ‘Demystifying Twitter Marketing’. In a skype interview with The Post's Pradeep Bashyal he talks about the future of social media in Nepal.

What's your take on the social media users in Nepal? What are they doing? Are they still in the learning phase or crossed that level already?

[Bhupendra] There are always early adopters and late adopters in any nation. Early adopters in Nepal (be it companies or individuals) are advanced in every way.

Not only in urban areas, but I see a huge rural social media wave too. Parents and relatives of people who are working outside are constantly using social media (through web or mobile) to remain connected to the external world.

The use case primarily remains the same worldwide (economies of all stages) – remain connected to the loved ones. Other major use cases are reading and sharing news, following favorite sports team or a celebrity, playing games etc. Nepal has almost the same phenomena as other nations.

What can we expect in terms of the Social, politics or business with the present state of social media users in Nepal? Is this a big population?

[Bhupendra] This is a big population. Facebook Ads Manager today shows around 3.4 million users in Nepal. This is around 10 to 12 percent of population, may be around 25% of non-dependent population (age between 18 and 65).

It is important to note that 3.4 million is a big population, which is around 70% of the population of Denmark or Norway. This has huge business potential and an amazing reach for enterprises or governments.

The other important thing is - in most of the contested elections, the difference of total votes percentage between 2 or 3 major parties is within 10%. Now consider Social Media giving potential reach to 25% of the population and its significance. It clear is a king maker in Politics.

We can take some example from Narendra Modi and Arvind Kejriwal in India. In a nation where Social Media penetration is around 10%, both of them have created the massive wave for themselves that World is looking it as the next big case studies.

क्लिक इलेक्सन

पीपलडाँडा, पाल्पाका युवा मतदाता जगन्नाथ तिमिल्सिनाका लागि यसपटकको संविधानसभा निर्वाचन अघिल्लोजस्तो असहज भएन। काठमाडौँमा जागिरे र विद्यार्थी उनले चुनावको एक-दुई दिनअघि मात्र छुट्टी पाउँथे। तर, उनको मन भने एक-डेढ महिनाअघि नै गाउँतिर पुगिसकेको हुन्थ्यो। सोसल मिडियालाई धन्यवाद, उनी काठमाडौँमा रहेरै पनि चुनावी माहोलमा मज्जैसँग मिसिए। आफ्ना साथीभाइमाझ 'गु्रुप' संवाद गरेर कसलाई भोट हाल्नेबारे छलफल गरे। उनको कोठाकै कम्प्युटरले भोट हाल्ने नेताको प्रचारप्रसारमा सघायो पनि। 

अघिल्लोपटक निर्वाचन हुँदा फेसबुक नेपालमा भर्खर उदाउँदै थियो, ट्वीटरबारे धेरैले राम्रोसँग बुझेकै थिएनन्। प्रयोगकर्ता नै कम भएपछि त्यसले ठूलो परविर्तन ल्याउन सक्छ भन्ने सोचिएन। हुन पनि सन् २००८ को अन्त्यतिर भएको अमेरिकी राष्ट्रपतीय निर्वाचन फेसबुकलाई माध्यम बनाएर गरिएको पहिलो ठूलो अभियान थियो। 

यही परिदृश्यमा सोसल मिडिया प्रभावशाली देखिँदै गएको नेपालमा समेत पहिलो त्यस्तै ठूलो प्रयोग भयो यसपालि। उम्मेदवारहरू आफूसँग कम्तीमा एउटा फेसबुक एकाउन्ट भएन भने अरूभन्दा पछि परिने सोचकै कारण पनि फेसबुकमा आए। आफ्ना भित्ते पर्चाकै डिजिटल कपी नै सही, उनीहरूले त्यहाँ पोस्ट गरे। राजनीतिमा युवाबारे अध्ययन गररिहेका विजय पौडेल भन्छन्, "पूर्वाधारका हिसाबले हामी कत्तिको सक्षम छौँ या छैनौँ भन्ने बहसकै विषय भए तापनि यसपटक सोसल मिडियामार्फत राजनीतिज्ञले युवानजिक सक्दो बढी पुग्न खोजेको देखियो।" 

चुनावको समयमा सोसल मिडिया हेर्दा लाग्थ्यो, एउटा समानान्तर चुनाव फेसबुक र ट्वीटरमा भइरहेको छ। सूचना राख्ने र प्रचार गर्ने हिसाबले फेसबुक अगाडि देखिए तापनि अन्तरसंवादका हिसाबले ट्वीटर झन्डै ९९ प्रतिशत अगाडि देखियो। भारतको बैङ्लोरमा मुख्यालय रहेको सोसल मिडिया एनालिटिक्स कम्पनी 'सिम्प्िलफाई ३६०'ले 'नेपालभोट्स,' 'नेपाल इलेक्सन,' 'सीए इलेक्सन,' 'भोटिङ् डे'जस्ता केही चल्तीका शब्द र तिनका ह्यासट्यागलाई ट्रयाक गर्दै तिनको विश्लेषणको प्रतिवेदन तयार पार्दा यही तथ्य फेला पर्‍यो। 

चुनावअघि, चुनावको दिन र चुनावपछि गरेर तीन चरणको त्यस अध्ययनमा ट्वीटर र फेसबुकबाहेक फ्लीकर, गुगल प्लस, ब्लगहरू, समाचार, युट्युबलाई पनि स्रोतका रूपमा हेरिएको थियो, जसमा २ देखि ४ मंसिरभित्रमा नकारात्मक कुराहरू बढी चलेका थिए। 'बम' शब्द सोसल मिडियामा सबैभन्दा चर्चित थियो भने 'माओइस्ट,' 'क्रुड,' 'गन,' 'लस्ट'जस्ता शब्द पनि बढी प्रयोगमा रहे। चुनावपछि सकारात्मक शब्दहरू हावी भए। जस्तो, 'विन्स', नेपाली कांग्रेस, गगन। "यसले नेपाली चुनावअघि कति चिन्तित थिए र चुनावपछि कति राहत महसुस गरे भन्ने संकेत गर्छ," सिम्प्िलफाई ३६० का प्रमुख कार्यकारी भूपेन्द्र खनाल भन्छन्, "हामीले वाक्यमा प्रयोग हुने चल्तीका सकारात्मक/नकारात्मक शब्दहरू, तिनका साथमा आउने स्माइलीका आधारमा सकारात्मक, नकारात्मक र तटस्थ ट्रेन्ड खोजेका थियौँ।"

खुत्रुके एप्सका सर्जक

एन्ड्रोइड फोनका नेपाली प्रयोगकर्तामाझ नयाँ एप्स 'क्यासअनएड' डाउनलोडको लहर चलेको छ। मोबाइल प्रयोगकर्तालाई फोन उठाउँदासमेत पैसा कमाउने अवसर दिएको छ यसले। यो एप्स मोबाइलमा इन्स्टल गरेपछि फोन आउँदा सामान्य रङि् टोनको साटो ६ सेकेन्ड लामो भिडियो विज्ञापन बज्छ। पूरा भिडियो हेरेर फोन उठाए एउटा विज्ञापनबापत एक सेन्ट अर्थात् झन्डै एक रुपियाँ प्रयोगकर्ताको खातामा जान्छ।

"यो विन-विन बिजनेसको नयाँ प्रयोग हो," एप्सका सहनिर्माणकर्ता सजत श्रेष्ठ भन्छन्, "विज्ञापनको प्रभावकारिताका लागि पनि यो नयाँ माध्यम हो किनभने फोन उठाउनुअघि आँखा मोबाइल स्त्रिmनमा अडिएकै हुन्छ।" यो एप्सलाई सजतसँगै अन्य दुई सफ्टवेर इन्जिनियर राजेश शर्मा, सञ्जय सीके र ग्राफिक्स डिजाइनर कैलाश ज्ञवालीले तयार पारेका हुन्। झन्डै चार वर्षअघि नोकिया कम्पनीले यस्तै भिडियो टोनको अवधारणा सार्वजनिक गरे पनि आफ्ना मोबाइल सेटमा प्रयोग गरेको थिएन। त्यसैले निर्माणकर्ताहरू 'क्यासअनएड'लाई विश्वमै नयाँ अवधारणा मान्छन्।

यसलाई एन्ड्रोइड मार्केटबाट मोबाइलमा निःशुल्क राख्न सकिन्छ। नेपालमा झन्डै १२ लाख एन्ड्रोइड फोन प्रयोगकर्ता छन्। तीमध्ये ८ लाख ८० हजारले फोनबाटै फेसबुक चलाउँछन्। त्यसमाथि एन्ड्रोइड प्रयोगकर्ता हरेक वर्ष १०-१२ प्रतिशतका दरले बढिरहेका छन्। "पहिले पहिले एन्ड्रोइड फोन सामसुङ्, एलजी र सोनीका मात्र थिए, अहिले अन्य ब्रान्डमा पनि एन्ड्रोइड लोकपि्रय हुँदै छ," सजत भन्छन्, "मार्केटिङ्को यो शैलीको भविष्य राम्रो छ।"

उनीहरू यसलाई आइफोनमा समेत अनुकूल हुने गरी ढाल्न लागिपरेका छन्। सजत सुनाउँछन्, "अन्य माध्यमबाट हुने विज्ञापन मानिसहरूले हेर्छन् वा हेर्दैनन्, थाहा हुँदैन तर यो अचूक माध्यम हो।" सार्वजनिक महत्त्वका सन्देश फैलाउन वा खोप खुवाउने दिनजस्ता छुटाउनै नहुने अवसरका लागि यो माध्यम प्रभावकारी हुने उनीहरूको भनाइ छ।

एप्स सार्वजनिक भएको दुई सातामै प्रयोगकर्ताको संख्या २० हजार नाघ्नु र एप्समार्फत विज्ञापन गर्न चाहनेहरू बढ्नुले पनि उनीहरू उत्साहित छन्। अर्का निर्माता राजेश शर्मा भन्छन्, "छिट्टै एप्लिकेसनमा आफ्ना रुचिका क्षेत्र राखेर सेटिङ् गर्न मिल्नेछ, त्यसपछि प्रयोगकर्ताका रुचिका क्षेत्रसँग सम्बन्धित विज्ञापन मात्र मोबाइलमा आउनेछ।"

सोसल मिडिया सेलिब्रिटी

जब मोडल शिवानी सिंह थारूले नेपाल टेलिभिजनको पर्दामा आउने चर्चित कार्यक्रम 'मेरो गीत मेरो सन्देश' छाडिन्, तब उनलाई धेरैले बिर्सन थालिसकेका थिए। तर, झन्डै एक दशकपछि सहरमा उनको चर्चा पुनः चुलिएको छ, सोसल मिडियाकर्मीको अवतारमा। नौं महिनाअघि त्रिभुवन विमानस्थल अध्यागमन एकाइका कर्मचारीकै मिलेमतोमा बलात्कारको सिकार बनेकी सीता राईबारे समाचार पढ्नासाथ उनलाई अचानक यति रसि उठेछ कि माइक्रोब्लगिङ् साइट ट्वीटरमा तत्कालै दुई हरफको प्रतिक्रिया लेखिन्, जुन यस्तो थियो, 'लथालिंग देशका भताभुंग प्रधानमन्त्रीसित के सुरक्षा मगाई भयो ? बलात्कारीको लिंग काट्ने महिला स्क्वाड बनाउन पाए बरू राहत हुन्थ्यो।'

'ग्ल्यामरस' पृष्ठभूमिबाट आएकी उनको यो ट्वीटलाई लिएर सोसल मिडिया त मज्जैसँग तात्यो नै, मूलधारका पत्रपत्रिकाले पनि त्यसलाई आफ्नो खुराक बनाए। उनी सम्झन्छिन्, "कसैले मेरो मोडलिङ् पृष्ठभूमिसँग जोड्दै उसको ध्यान नै लिंगमा गयो भनेर उडाए भने अर्काथरीले त्यति धेरै आक्रामक नहुन सुझाए।" शिवानीले ट्वीट गर्नुअघि त्यसको प्रभाव त्यतिधेरै होला भन्ने कत्ति सोचेकी थिइनन्। उनलाई लाग्छ, यसअघि ग्ल्यामर पृष्ठभूमिसँग जोडेर धेरैले उनलाई कोमल हृदय भएकी 'स्विट गर्ल' मात्र सोच्थे तर त्यसलाई सोसल मिडियाले बदलिदिएको छ। भन्छिन्, "म वास्तविक जीवनमा यस्तै स्वभावकी हुँ, जुन सोसल मिडियाका कारण मानिसले बल्ल बुझिरहेका छन्।" तर, ट्वीटरमा आएदेखि उनले एउटा नयाँ तथ्य बुझेकी छन्। भन्छिन्, "महिलाका विचारमा केही बहस हुन थाल्यो भने मानिसहरू उसका व्यक्तिगत जीवनसँग जोडेर आक्रमण गर्छन्, जुन पुरुषहरूको हकमा त्यति धेरै हुँदैन।" 

शिवानीका धेरैजसो ट्वीट राजनीतिक र सामाजिक कुरीतिसँग जोडिएका हुन्छन्, त्यसमा 'ह्युमर' (हास्य) भन्दा पनि आक्रोश, असन्तुष्टि र विरोधभाव बढी देखिन्छ। उनको बुझाइ छ, "समाज र व्यवस्थाप्रति मानिसमा धेरै आक्रोश छ। कसैले त्यो विषय उठाइदेओस् र ताली पिट्न पाइयोस् भन्ने सोच्छन् उनीहरू।" सायद त्यसैले पनि हो, धेरै नसोची लेखिएका ट्वीटले बढी प्रतिक्रिया पाइरहेका हुन्छन्। सकारात्मक कुरा उठान गरिएका विषय भने त्यति धेरै बहसमा नआउने उनको अनुभव छ। आगामी वर्ष उपन्यास निकाल्ने गृहकार्यमा रहेकी उनी ट्वीटरमा आएपछि लेख्ने कलाको पनि विकास भएको अनुभव सुनाउँछिन्। भन्छिन्, "गणितीय रूपमा शब्दलाई खेलाउन ट्वीटरबाट सिकिरहेकी छु।"

सोसल मिडियामा के लोकपि्रय बन्छ भन्ने कुरा व्यक्तिको शैली, समूहदेखि लिएर कुन सन्दर्भमा कस्ता विषयको उठान गरिएको छ भन्ने कुराले समेत अर्थ राख्छ। जस्तो: पत्रकार लेनिन बन्जाडेले उद्योगपति विनोद चौधरीलाई अमेरिकी म्यागेजिन फोब्र्सले डलर अर्बपतिको सूचीमा पारेको सन्दर्भमा अरब मुलुकहरूमा पसिना बगाउने नेपालीसँग जोडेर ट्वीटेका थिए, 'नेपालमा एउटा होइन, हजारौँ अर्बपति छन्, जो हरेक दिन पेटको राँको बोकेर कतार एयरवेज चढ्छन् र वर्षभरि अरबको तातो ओछ्यानमा सुत्छन्।' यही भनाइलाई रि-ट्वीट र फेवरेट्स गरेर दुई सयभन्दा बढीले रुचाएनन् मात्र, चौधरीलाई बधाई दिन व्यस्त ट्वीटर टाइम लाइनमा त्यसको अर्को पक्षबारे पनि बहस सुरु भयो। 

त्यसो त पाँच हजार व्यक्तिले पछ्याइरहेका लेनिन ह्युमरस ट्वीट गर्नेमा चिनिन्छन्। मूल घर दाङ भएका उनका ट्वीटमा औपचारकिभन्दा पनि गाउँघरतिरको भाषिक शैलीको झल्को पाइन्छ। झन्डै चार वर्षअघि नै उनले ट्वीटर एकाउन्ट खोले पनि त्यसले खासै तान्न नसकेपछि उनी अर्को लोकपि्रय सामाजिक सञ्जाल फेसबुकमै रमाइरहेका थिए। तर, गत वर्ष उनले घरबेटीसम्बन्धी ट्वीट सिरजि के थालेका थिए, उनलाई सोसल मिडियामा लोकपि्रय हुन धेरै बेर लागेन। डेरावाल मध्यमवर्गीय जमात ठूलो रहेको र लेनिनले त्यससम्बन्धी ट्वीट गर्दा सायद धेरैले आफ्नै पीरमर्का बोलिदिएको सोचे। घरबेटी ट्वीट शृंखला अन्तर्गत उनको एउटा ट्वीट यस्तो थियो, 'काठमाडौँका ९० प्रतिशत घरबेटी आफू डेरावाल हुँदाको पीडा बिर्सन्छन्। उनीहरूलाई लाग्छ, दुःख-कष्ट उनीहरूले मात्र बेहोरेका छन्, हामी हनिमुन मनाउन आएका हौँ।' कहिले उनले काठमाडौँका घरबेटीलाई शनिग्रहबाट आएका एलियनसँग जोडे त कहिले डेरावाललाई भुटानी शरणार्थीभन्दा बढी पीडामा रहेको विम्ब बनाए। 

फर्जी भीड

बंगलादेशस्थित विश्वव्यापी नेपाली विद्यार्थी संगठनले तीन महिनाअघि एक तस्बिर प्रतिस्पर्धा आयोजना गरेको थियो। इन्टरनेटमा आधारति सामाजिक सञ्जाल फेसबुक लाइकका आधारमा विजेता छुट्याइने त्यस प्रतिस्पर्धामा अगाडि रहेका एक जनाको लाइक संख्या अन्तिम दुई दिनमै अस्वाभाविक ढंगले चार हजार थपिएपछि प्रतियोगिता नै विवादमा पर्‍यो।

पछि थाहा भयो, त्यसमा त किनिएका अर्थात् फेक लाइक्स रहेछन्। संगठनका अन्तर्राष्ट्रिय समन्वय परिषद सदस्य राकेश साह भन्छन्, "ती प्रतियोगीलाई प्रतिस्पर्धाबाटै हटाइयो। यसले हामीलाई अब सोसल मिडियाको भर परेर विश्वसनीय जनमत बटुल्न सकिँदो रहेनछ भन्ने पाठ सिकाएको छ।"

फेसबुक पेजमा हुने लाइक्स हुन् वा ट्वीटरका 'फलोअर्स', अहिले बजारमा त्यस्ता फर्जी एकाउन्टको बिगबिगी छ। हजारौँको संख्यामा त्यस्ता एकाउन्ट खोलेर नक्कली साथी अर्थात् फेक फ्रेन्ड्सको व्यवसाय नै चलाउनेहरू इन्टरनेट बजारमा थुप्रै आइसकेका छन्।

फेसबुकका झन्डै १ अर्ब २० करोड प्रयोगकर्तामध्ये १० करोड त फर्जी एकाउन्ट नै छन्। ट्वीटरसमेत यो मामिलामा कम छैन। झन्डै ५० करोड कुल प्रयोगकर्ता रहेकामा उसका फर्जी एकाउन्ट दुई करोडजति छन्। अझ ट्वीटरमा त समस्या कतिसम्म छ भने यसका ४० प्रतिशत प्रयोगकर्ता अरूलाई फलो मात्र गर्छन् र आफू 'ट्वीट' गर्दैनन्।

इन्टरनेट संसारमा फर्जी एकाउन्टको सबैभन्दा चर्चित घटना पछिल्लो अमेरकिी राष्ट्रपतिको निर्वाचनमा मिट रोम्नीको चुनाव प्रचारताका भएको थियो। उनीमाथि आफ्नो सोसल मिडिया अभियान आक्रामक देखाउन ट्वीटरमा १ लाख ७० हजार फर्जी एकाउन्टलाई पछ्याउन लगाएको आरोप छ।

'सिम्प्लिफाई ३६०' सफलताको कथा

भारतको बैङ्लोरमा हेडक्वार्टर रहेको सोसल बिजनेस इन्टलिजेन्स कम्पनी 'सिम्प्लिफाई ३६०' गत महिनामा इन्टरनेट प्रविधिको बजारमा फेरि एकपटक चर्चामा आयो। गुगल प्लसको सामाजिक सञ्जालमा भइरहने पब्लिक पोस्टको अनुगमन गर्ने अवसर पायो, सिम्प्लिफाई ३६० ले। त्यस्तो अवसर पाउने उक्त कम्पनी एसियाकै पहिलो हो। र, त्यसका संस्थापकहरूचाहिँ नेपाली तन्नेरी। कम्पनीका सहसंस्थापक तथा प्रमुख कार्यकारी भूपेन्द्र खनाल, ३१, भने यसलाई त्यति ठूलो उपलब्धि मान्दैनन्। उनी बैङ्लोरबाट नेपालसँग भन्दै थिए, "हाम्रो कम्पनीको हैसियत अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा कहाँ रहेछ भन्ने जान्न यो सहयोगी छ। तर, हाम्रा सपनासँग तुलना गर्दा यो खासै ठूलो उपलब्धि होइन।" सिम्प्लिफाई ३६० सोसल मिडिया एनलाइसिसमा एसियाकै शीर्ष वेब कम्पनीमा गनिएको छ।

क्लाउडबेस्ड कम्पनी सिम्प्लिफाई ३६० ले ११ देशका एक सयभन्दा बढी ठूला ग्राहकसँग प्रत्यक्ष र साझेदारमार्फत काम गररिहेको छ। कम्पनीले त्यसका लागि २८ विभिन्न भाषामा विश्वभर सामाजिक सञ्जालमा चलेका विषयवस्तुलाई विभिन्न टुल्समार्फत ट्रयाक गरेर विश्लेषण गर्छ। ग्राहक कम्पनीहरूले त्यसलाई आफ्नो रणनीति बनाउन उपयोग गर्छन्। बजारमा कस्तो कुराको अपेक्षा छ, कुन ठाउँमा कस्तो व्यापार रणनीति आवश्यक छ, कम्पनीको कुन पक्षमा कस्तो आलोचना भइरहेको छ र त्यससँग जुध्न के गर्नु आवश्यक छ ? आदिमा। 

यो सपनाको सुरुआत उर्लाबारी, मोरङका भूपेन्द्रबाटै सुरु हुन्छ। भारतको पश्चिम बंगालस्थित नेसनल इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीबाट इन्जिनियरङि्मा स्नातक गरेलगत्तै उनी एक अमेरिकी कम्पनी 'ग्लोबल एनलिटिक्स'का लागि चेन्नईबाट काम गर्थे। त्यस कम्पनीले अमेरिकाका विभिन्न बैंकका लागि तिनका तथ्यांकसँग खेलेर आफ्नो रणनीति तय गथ्र्यो। जस्तो : अमेरिकामा तीन सयदेखि एक हजार अमेरिकी डलरसम्म बिनाधितो ऋणका लागि बैंकले आफ्ना ग्राहकको 'ह्युमन हिस्ट्री' अध्ययन गर्दै प्रोफाइल बनाएर राख्छन्। ग्राहकले यसअघि बैंकमा कुन रूपमा पैसा राख्ने/झिक्ने गरेको छ, ऋण चुकाउने मामिलामा उसको विगत कस्तो छ, उसले कुन समयमा बढी खर्च गर्छ जस्ता अनेकन् पक्ष हेरेर उसलाई बिनाधितो ऋण दिन सकिने/नसकिने तय गरिन्छ। भूपेन्द्र सम्झन्छन्, "तथ्यांकसँग खेलेर बिजनेस डिजाइन गर्ने काम थियो त्यो। बंैकका नयाँ शाखा, कर्मचारी थपघटजस्ता कामका लागि समेत त्यसकै सहारा लिइन्थ्यो।" 

अमेरिकामा त्यसरी लिएको ऋण झन्डै ८० प्रतिशत ग्राहकले चुक्ता नगर्दा व्यवसाय नै धरापमा परेको थियो त्यतिबेला । आफूहरूले तयार पारेको ह्युमन हिस्ट्री प्रभावकारी नहुँदा त्यहाँका बैंकहरू तनावमा थिए। भूपेन्द्रले त्यस बेला अपनाएको टुल्सले ह्युमन हिस्ट्रीभन्दा बाहिर निस्केर समस्यासँग जुध्न खोज्यो। उक्त विश्लेषणकै प्रभावस्वरूप बैंकको लोन प्रोसेसिङ् खर्च १ सय ४९ डलरबाट २२ अमेरिकी डलरमा झारियो। भूपेन्द्र भन्छन्, "एकातर्फ बैंकहरू फाइदामा जान थाले, अर्कातर्फ मेरा लागि आफ्नै काम गुड इम्प्रेसन भइदियो।"

अनलाइन आइकन

पाँच महिनाअघि दीपेन्द्र केसी, २३, अमेरिकाको प्रिन्स्टन युनिभर्सिटीमा थिए। त्यहाँका डिनले एउटा सामूहिक बहसको मध्यस्थता गररिहेका थिए। बहसका लागि युनिभर्सिटीका प्राध्यापक, अनलाइन अध्ययन वेबसाइट कोर्सेराडटओआरजीका सहसंस्थापक र त्यहीँका एक विद्यार्थीसँगै दीपेन्द्रलाई निम्त्याइएको थियो। विश्वविद्यालयका थुप्रै प्राध्यापक, टिचिङ् एसिस्टेन्ट (अध्यापन सहयोगी) एवं विद्यार्थीहरूले त्यो बहस निकै चाख लिएर सुने, प्रश्न-प्रतिप्रश्नहरू गरे। खासमा त्यो बहस 'अनलाइन लर्निङ्'बारे थियो । एक उत्कृष्ट विद्यार्थीका हैसियतले काठमाडौँदेखि अमेरिकाको न्युजर्सीसम्म दीपेन्द्रको यात्रा तय भएको थियो।

नेपालबाटै 'भर्चुअल' कक्षा लिइरहेका उनले प्रिन्स्टन केही कक्षामा प्रत्यक्ष सहभागी हुने अवसर मात्र पाएनन्, प्राध्यापककै आग्रहमा एउटा कक्षामा आफ्नो अनुभवसमेत सुनाए। एक वर्षअघि त्रिचन्द्र कलेजमा समाजशास्त्रमा स्नातक दोस्रो वर्ष अध्ययन गररिहेका दीपेन्द्रलाई कसैले अनलाइन कोर्सबारे सुनाएका रहेछन् । त्यसैले जन्माएको उत्सुकता अनुरूप कोर्सेराडटओआरजीमा पि्रन्स्टन युनिभर्सिटीको 'समाजशास्त्रको परचिय' अध्ययन सुरु गरिहाले। 

विश्वका चर्चित विश्वविद्यालयले यस्ता थुप्रै कोर्स जोकोहीले निःशुल्क पढ्न मिल्ने गरी राख्छन्। केही विश्वविद्यालयले कोर्स सफलतापूर्वक सक्नेलाई प्रमाणपत्रसमेत दिन्छन्। भन्छन्, "धेरै हदसम्म यो आफ्ना लागि चाहिने ज्ञानका लागि हुन्छ।" त्यो कोर्समा विश्वभरबाट ४० हजार विद्यार्थीले अध्ययन गररिहेका थिए। साताको कुनै एक दिन प्राध्यापकले अध्ययन सामग्री दिन्थे भने अर्को दिन भिडियो लेक्चर। त्यसबाहेक तिनै विद्यार्थीबीच चौबीसै घन्टा विभिन्न समूह बनाएर बहस चलिरहन्थ्यो, जसलाई विश्वविद्यालयको अध्यापन सहयोगीहरूले सघाउँथे। 

एक दिन प्राध्यापकले आफूसँग सीधा सम्पर्कमा रहेर छलफल गर्ने अवसर सार्वजनिक गरे। इच्छुकले सहभागिताको कारणसहित इमेल लेख्नुपथ्र्यो। त्यसअघिको सक्रियताले पनि अवसरको सुनिश्चितता निर्धारण गथ्र्यो। ६ साताका लागि डिजाइन गरएिको उक्त अध्ययनमा 'गुगल प्लस ह्याङ्आउट' सुविधामार्फत विश्वभरका प्राध्यापकसहित ६ जना सहभागी हुन मिल्थ्यो। र, सहभागीहरू पनि तयारी र उत्सुकताका आधारमा सातैपिच्छे फेरिन्थे। दीपेन्द्र भाग्यमानी निस्के। उनले लगातार पढ्ने मौका पाए। भन्छन्, "त्यहाँ हामीले समाजशास्त्रलाई स्थानीय परिवेशका आधारमा छलफल गथ्र्यौं।" कोर्स सकिएपछि प्राध्यापकले उनलाई उत्कृष्ट विद्यार्थीका रूपमा अमेरिका जाने अवसर प्रदान गरे।

'एसएमएसबाटै सर्वे हुन सक्छ’

मोबाइल प्रयोगकर्ताको बढोत्तरीसँगै नेपालमा एसएमएस संस्कृति बिस्तारै मौलाउँदो छ। त्यसैले यसले व्यावसायिक आकार पनि ग्रहण गर्दै छ। एसएमएसको व्यावसायिक कम्पनी 'स्प्यारो एसएमएस'का प्रमुख प्राविधिक अधिकृत ध्रुव अधिकारी, २६, सँग गरिएको कुराकानीः 

एसएमएस कल्चर भनेको के हो ?
हाम्रो सहज पहुँचमा हुने ग्याजेट भनेकै मोबाइल हो। मोबाइलमा बढीभन्दा बढी एसएमएस प्रयोग हुन थाल्नु नै एसएमएस संस्कृति हो। एसएमएसबाट विभिन्न जानकारी लिन र दिन सकिन्छ।  

यस्तो संस्कृति कुन कुन क्षेत्रमा छ ?
खेलको लाइभ स्कोर, ब्रेकिङ् न्युज, टीभी/रेडियोका भोटिङ्, परीक्षाका नतिजा, एसएमएस बैंकिङ्, लोडसेडिङ् तालिका, जोक्स, राशिफल, सीआरबीटीजस्ता कुरामा एसएमएसको प्रयोग बढी छ। 

एसएमएसको अधिकतम प्रयोगको अवस्थामा केकेसम्म हुन सक्छ ?
एसएमएसकै भरमा उच्च गुणस्तरका नतिजा आउने सर्वे गर्न सकिन्छ। मोबाइल वा इन्टरनेट गेम्समा यसको प्रयोग बढ्न सक्छ। कार्यालयमा सूचना डेक्सको आवश्यकता नै नपर्न सक्छ। एसएमएसबाटै सोसल मिडिया अपडेट, इमेल पठाउने, डिजिटल भिजिटिङ् कार्ड पठाउनेजस्ता काम हामीकहाँ सुरु भइसकेका छन्। एसएमएसको महत्त्व यसरी बढ्दै जान्छ।

एसएमएसको प्रभावकारिता अरूभन्दा बढी किन छ ?
एसएमएस भनेकै आपत्कालीन अवस्थाका लागि हो। र, यस्तो बेला सबैभन्दा सजिलै प्रयोग गर्न सकिने पनि मोबाइल नै हो। हामीकहाँ नेटवर्कमा समस्या आइरहने हुँदा एसएमएस अनलाइन/अफलाइन दुवै स्वरूपमा प्रयोग भइरहेको छ। कुरा गर्न नमिल्ने मिटिङ्, जमघटजस्ता परिवेशमा यसको महत्त्व स्वाभाविक रूपमै बढी छ।

एसएमएस कल्चरका कस्ता समस्या छन् ?
एसएमएस भनेकै छिटो प्रतिक्रियाको अपेक्षासहित गरिन्छ । तर, एसएमएस पठाउनेको आधिकारिकता समेत निर्धारण गरिनुपर्छ  किनभने, प्रविधिले व्यवहार परिवर्तन  गर्न सघाउने मात्र हो। मुख्य काम त मानिसहरूले नै गर्नुपर्छ। 

ट्विटमान्डु

मंगलबार बिहानैदेखि नेकपा-माओवादीले गरेको बन्दको अवज्ञा वा विरोध गर्न सडकमा खासै मानिस उत्रिएनन् । तर मानिसहरू चुपचाप पनि थिएनन् । माइक्रो ब्लगिङ साइट टि्वटरमा विरोध र विभिन्न ठाउँबाट त्यहाँको अवस्थाको लाइभ टि्वट गर्नेहरू थुप्रै थिए । टि्वटर सर्चमा #बन्द राखेर हेर्ने हो भने तीव्र गतिमा नयाँ-नयाँ मानिसले बन्दबारे गरेको तिखादेखि ठट्यौला टि्वट देखिन्थे ।

त्यसैले त काठमाडौंमा त्यस दिन धेरै टि्वट भएको शब्द 'बन्द', 'भेकल्स' पनि थियो । बिहानै कान्तिपुर र सगरमाथा टेलिभिजनका गाडीमाथि आक्रमण भयो । एकैछिनमा यहाँको टि्वटर ट्रेन्डमा 'कान्तिपुर' र 'टेलिभिजन' शब्दसमेत चर्चित हुन थाले । उज्ज्वल आचार्यले टि्वट गरे, 'बल्ल नेपालमा राजनीति सुरु भो, सहमति नि भयो, बन्द नि भयो, चुनाव नि होलाजस्तो भो, विरोध नि हुने भो ।'

पछिल्लो पुस्तामा टि्वटर, विरोध र बहसका लागि गज्जबको माध्यम बनेको छ । पछिल्लोपटक ग्यासको मूल्य बढ्दा होस् या लोडसेडिङ १२ बाट १४ घन्टामा उक्लँदा होस्, टि्वटरमा हंंगामा नै भयो । प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईलाई मेन्सन गर्दै उनको खेदो खन्न टि्वटरबाजहरू लागे । ग्यासको मूल्य उनले फिर्ता नै लिनुपर्‍यो । टि्वटरबाटै त्यसको घोषणा गर्दै उनले भनेका थिए, 'आवश्यक पूर्वतयारीको अभावमा ग्यासको दोहोरो मूल्य कार्यान्वयन तत्काल रोकिएको छ ।' 

दैलेखका डेकेन्द्र थापाको हत्याको मुद्दा रोकिँदा होस् वा भट्टराईले कतै चर्काचर्की भाषण दिँदा टि्वटेहरू टि्वटरबाटै राजीनामा मागेका थिए । एक जना युवा अभियानकर्ता यादव भट्टराई भन्छन्, 'सडकमा उत्रेर नाराबाजी लगाए त्यो प्रधानमन्त्रीले कसरी थाहा पाऊन्, टि्वटरमा कमसेकम त्यो फरक त खाँदैन ।' भट्टराईलाई पनि त्यति धेरै आक्रोशले निकै रिस वा तनाव दिँदो हो । देवेन्द्रराज पाण्डेलाई मेन्सन गर्दै उनले आफ्नो दुःखेसो टि्वट गरेका थिए, 'आजकल कसैले महत्त्वपूर्ण संरचनागत परिवर्तनका कुरा गर्दैनन्, गर्छन् त मात्र सरकार परिवर्तनका ।' यद्यपि प्रमको टि्वटर एकाउन्ट आफैंमा उनको जिम्मेवार कदम हो जसले भइरहेको उनको विरोधका बीच पनि कम्तीमा उनले जनतालाई सुनिराखेका छन् भन्ने बताइराखेको छ । 

प्रधानमन्त्रीले मन्त्री पदबाट सरिता गिरीलाई हटाएपछि उनले त्यसबारे आफ्नो धारणा टि्वटरबाटै सबैभन्दा बढी पोखेकी थिइन् । टि्वटरमा अहिले के विषय 'हट' छ भन्ने कुनै बेला विश्वव्यापी ट्रेन्डका रूपमा देखिन्थ्यो । अहिले विभिन्न देशभित्रकै ट्रेन्ड थाहा पाउन सकिन्छ । अहिलेसम्म नेपाल ट्रेन्ड भने छैन । 

क्लिक आन्दोलन

पुस दोस्रो सातायता हरेक दिन बालुवाटारस्थित प्रधानमन्त्रीको सरकारी निवासको गेट नम्बर ३ अगाडि 'अकुपाई बालुवाटार' अभियानमा  जुटेका आन्दोलनकारी देखिन्छन्। सोसल मिडियामार्फत जुटेका उनीहरूका प्लेकार्डमा हालै बलात्कारमा परेकी चेली मात्र होइन, लामो समयदेखि हराइरहेकी छोरीमैया महर्जन, रहस्यमय हत्याको सिकार बनेकी अनामनगरकी सरस्वती सुवेदी, वैवाहिक विवादले जलाइएकी बाँकेकी शिवा हसामीजस्ता थुप्रै महिलाका व्यथा भेटिन्छन्।

बलात्कृत प्रकरणबाट सुरु भएको उक्त अभियान एउटा घटनामा मात्र सीमित नभई सामाजिक आन्दोलनको रूपमा विकसित भएको छ। पछिल्लो पाँच महिनाको तथ्यांक हेर्दा नेपालमा हरेक २० घन्टामा एक युवतीको बलात्कार भएको छ। तर, भोजपुरकी २० बर्षिया ती चेलीको घटना सार्वजनिक भएपछि मात्र सामाजिक सञ्जालहरूमार्फत चेलीहरूमाथि हुने अनेकन् पीडा र यातना विषयमा सामाजिक गर्मी बढ्यो। किन त ?

१ पुसमा दिल्लीमा २३ बर्षिया युवतीको बलात्कारपछि भएको हत्या विरोधमा सिर्जित आन्दोलनले ठूलै रूप लियो। त्यसैको प्रभाव छिमेकी मुलुक नेपालमा पनि परेको हो । "परिवेश र अवसर मिल्यो भने सोसल मिडियामा हुने एउटा साधारण कामले समेत भाइरल इफेक्ट निम्त्याउँछ," सोसल मिडियाको प्रभाव नजिकबाट नियालिरहेका पत्रकार उज्ज्वल आचार्य भन्छन्, "भारतमा त्यत्रो आन्दोलन हुँदा हामीले पनि केही गर्नुपर्छ भन्ने भावना सोसल मिडियाले नै जगाएको देखियो।" 

अक्सर मूलधारका सञ्चारमाध्यमले तय गर्ने भनिएका सामाजिक एजेन्डामा सोसल मिडिया हावी हुँदै छन्। आचार्य थप्छन्, "नत्र, पत्रकारले चाहे सामाजिक एजेन्डा हुने, नचाहे नहुने समस्या हुन्थ्यो।" नेपालमा इन्टरनेटसम्म पहुँच हुनेहरूको संख्या निकै कम छ। कम नै सही, उनीहरूकै सक्रियताले अनलाइन भोटिङ्मार्फत अनुराधा कोइराला र पुष्पा बस्नेत सीएनएन हिरो चुनिए, हेल्प नेपाल नेटवर्क चेस च्यालेन्जमा टपटेनमा पर्‍यो। मुलुकभित्र सोसल मिडियाको सञ्जाल र त्यसमा संलग्न पुस्ताको सामथ्र्य बुझाउन यी उदाहरण काफी छन्।

'अकुपाई बालुवाटार' अनलाइनबाट अफलाइन रूपान्तरण भएको पहिलो घटना भने होइन। संविधानसभाको म्याद घर्कंदै जाँदा 'नयाँ संविधानलाई स्वागत' भन्ने फेसबुक अभियानले थुप्रैलाई दबाबका लागि संविधानसभा भवनवरपर जम्मा पारेको थियो। त्यसभन्दा अघिसमेत फेसबुकमा  'नेपाल युनाइट्स' सक्रिय थियो, जसले हरेक बिहीबार सामाजिक अभियानका रूपमा विभिन्न स्थानमा नागरकिलाई जम्मा पार्दै आएको थियो। वैशाख २०६७ मा काठमाडौँमा तत्कालीन एकीकृत नेकपा माओवादीले उपत्यका बन्द गर्दा फेसबुककै इभेन्ट पेजको भरमा वसन्तपुरमा हजारौँ नागरकि शान्ति तथा सद्भाव जुलुसमा जुटेका थिए।

आन्दोलन मात्रै होइन, राम्रा अभियानको समेत थालनी गरेका छन्, सोसल मिडियाले। 'बुक फर भिलेज'ले सोसल मिडियाकै प्रयोगबाट थुप्रै पुराना पुस्तक तथा नयाँ किन्नका लागि रकम जुटाएर देशका ग्रामीण भेगका विद्यालयमा पुर्‍याएको छ। रगतको आपत्कालीन मागपूर्तिका लागि फेसबुकमा 'युथ फर ब्लड' तथा ट्वीटरमा 'आइब्लडनेपाल'जस्ता एकाउन्ट सक्रिय छन्। यी सञ्जालमार्फत जोकोहीले रगतको चाँजोपाँजो मिलाउन सक्छन्। त्यसैगरी ट्वीटरमा 'टीएफसी नेपाल'ले असक्त र असहाय बालबालिकाका लागि सहयोग जुटाउने काम गररिहेको छ।

कम्प्युटर स्क्रिन अगाडि बसेर स्ट्याटस पोस्ट गर्न वा ट्वीट/रटि्वीट् गर्न जति सहज छ, त्यसलाई व्यावहारकि जीवनमा रूपान्तरण गर्न त्यति सजिलो छैन। त्यसैले संसारभर 'एक्टिभिस्ट' र 'क्लिकिभिस्ट'बीच ठूलो खाडल छ, जसलाई सोसल मिडियाभित्रै पनि बहसको विषय मानिन्छ। यद्यपि, 'क्लिकिभिजम'को भूमिकासमेत आफ्नो ठाउँमा कम आँक्न भने मिल्दैन। अभियानहरूमा शरीर उपस्थित नभए पनि यसले नैतिक समर्थनको अवस्था जनाउँछ। 

(सर्ट) मुभि टाईम

काठमाण्डुको बौद्धका चिया पसलहरुमा ‘बिग पट’ निकै चर्चित छ । यो झण्डै एक लिटरजती चिया अट्ने भाँडो हो जसका साथ चियाको चुस्किसँगै लामो समय बिताउँछन्, ग्राहकहरु । निश्चल पौडेल, २४, समेत त्यस्तैमध्येका एक थिए जसले त्यहाँ दिनहुँ अनेकथरी कारणसाथ निराशा बोकेर आउने तन्नेरीहरुलाई देख्ने/भेट्ने गर्थे । जसलाई अन्तत: उनले आफ्नो एउटा छोटो चलचित्रको कथाबस्तु बनाए ‘बिग पट’ नाम दिएर ।

बेरोजगार चार युवाहरुमध्ये तीनजना क्रमश: व्यापारी, लेखक तथा कर्मचारी बन्ने लक्ष्य राख्दाराख्दै पनि सफलता चुम्न सकिराखेका हुँदैनन् भने चौथो चाहीँ लक्ष्यहिन भइकन पनि आफ्नो जीवनप्रति उत्तिकै चिन्तित छ । र, उनीहरुकै त्यही चियागफमा फिल्म बुनिन्छ, बाह्र मिनेटमा । ‘यो एउटा नो बजेट फिल्म थियो’, निश्चल भन्छन्, ‘यद्यपि त्यसले काठमाडौंका चिया पसलमा अक्सर देखिने युवाहरुको मनोभावनालाई समेटेको हुँदा निकै राम्रो प्रतिक्रिया समेत पाएको थियो ।’

पछिल्लो समय निश्चलजस्ता थुप्रै युवाहरु सर्टफिल्ममा आकर्षित भएका छन् । निश्चलकै शब्दमा भन्नुपर्दा फिचर फिल्म एउटा उपन्यास हो भने सर्टफिल्म त्यसभित्रको कुनै एउटा कथामात्र । त्यसैले चलचित्र क्षेत्रमा आफ्नो करिअर सोच्नेहरुले यसलाई पूर्वअभ्यासका रुपमा लिनेगर्छन् । हालसम्म ८ विभिन्न विधाका सर्टफिल्म बनाइसकेका निश्चलको भनाई छ्, ‘यसले पछि ठूलो चलचित्र बनाउँदा स–साना कुराहरुमा समेत उत्तिकै मिहिनेत र महत्व दिएर काम गर्न सिकाउँछ ।’

यद्यपि सर्टफिल्मको आफ्नैखाले महत्व समेत छ । सिर्जनशीलताको वास्तविक प्रयोग देखिने काम ठान्छन्, धेरै प्रयोगकर्ताहरु, यसलाई । अभिमन्यु दीक्षित, २४, को बुझाईमा निकै कम बजेट र सीमित प्रविधिको बिचमै पनि बनाउन सकिने भएकोले चलचित्र क्षेत्रमा आफै आफूलाई डेब्यु गराउन सक्ने मञ्च हो यो । भन्छन्, ‘त्यसमाथि ठूलो विषयबस्तुलाई कमभन्दा कम समयमा देखाउनु झनै कठिन काम हुन्छ ।’ उनी स्वयंले निर्माण तथा योगदान गरेका झण्डै एक दर्जनफिल्म मध्ये अधिकांश दश मिनेटभन्दा कमका छन् ।

छोटो चलचित्रले समाजका पछिल्ला घटनाक्रमहरुलाई तत्कालै देखाउन सक्छ जुन फिचर फिल्ममा गर्ने हो भने लामो गृहकार्य, लगानी र टिमवर्क चाहिन्छ । झण्डै ३ बर्षअघि नेपालमा मोवाइलको क्रेज उत्कर्षमा रहेको बेला गोविन्द सिवाकोटीले, २४, ले ७ मिनेट २० सेकेण्डको ‘एसएमएस’ निर्माण गरेका थिए जहाँ गर्लफ्रेन्डले एसएमएस मार्फत अप्रिल–फुल मनाउँदा व्वायफ्रेन्डको मोटरसाइकल दुर्घटनामा निधन भएको घटना थियो ।

वरदान एसएमएस

रेडियो उपत्यकाकी कार्यक्रम प्रस्तोता प्रतिभा पोख्रेलको स्वर र शैली दीपक सुन्दासलाई यति मन परेछ कि उनी देख्दै–नदेखी प्रतिभाको फ्यान बन्न पुगे । समय ढल्कंदै जादा इन्भटर वितरक कम्पनी ‘डेल्टा पावर’का टेक्निकल डाइरेक्टर सुन्दासमा उनीप्रति प्रेम पलायो । निकै पहल गरेर उनले प्रतिभाको मोवाइल नम्बर नि भेट्टाए । तर प्रतिभाले ‘नचिनेको नम्बर’ भन्दै उठाउथिनन् । अनि शुरु भयो उनको एसएमएस वार्ता । ‘त्यो त हेर्दिन भने नि हेर्नै पथ्र्यो नि’, हालैको एक विहान उनले अनुभव साटे, ‘झण्डै महिनादिन त हामीहरु एसएमएसमै झुम्मियौ । त्यसपछि मात्र फोनवार्ता र भेटघाट हुन थाले ।’ त्यसरी शुरु भएको उनीहरुको प्रेम दुई बर्षअघि विवाहमा परिणत नै भयो । 

दीपक र प्रतिभाको कथा त एउटा राम्रो उदहारण मात्र हो, अहिले तन्नेरीदेखि बुढापाकाहरुसम्ममा एसएमएस एउटा सुन्दर संस्कृतिकै रुपमा फैलिएको छ । पहिले पहिले फोनवार्ताको तुलनामा सस्तो भन्ने रुपबाट मात्र बुझिने एसएमएस अहिले विभिन्न रुपमा प्रयोग हुन थालेको छ । ‘कसैको महत्वपूर्ण समयलाई हानी नगरिकन हुने संवाद हो यो’, जिएस कलेज, कालिमाटीका शिक्षक ऋषि कंडेलले भने । दिनको अधिकांश समय कक्षाकोठामा बिताउाने कंडेल उत्तिकै जनसम्पर्कमा समेत रहिरहन खोज्ने स्वभावका पनि छन् जसको विकल्प उनका लागि एसएमएस बनेको छ । कंडेल भन्छन्, ‘प्रत्येक कक्षा सकेर निस्कंदा पहिलो काम मोवाइलमा आएका एसएमएस हेर्नें हुन्छ जसको आवश्यक भए कल गरेर नत्र एसएमएसबाटै रिप्लाई गर्छु ।’ कंडेलजस्ता थुप्रै कलेजे तथा स्कुलका शिक्षकका लागि विद्यार्थीहरुमाझ समिपमा रहन एसएमएस वरदान नै भएको छ । कंडेल थप्छन्, ‘कतिपय विद्यार्थीले त विषयगत कुरा समेत टेक्ट्सबाटै सोध्छन् जसको उत्तर सााझ सुत्नुअघि वा फुर्सदमा दिन सकिन्छ ।’ 

तर नयाा पुस्तामा एसएमएस संस्कृतिको धेरै हिस्सा मनोरञ्जनसाग समेत जोडिएको छ । कमलपोखरीस्थित इन्र्फमेटिक्स कलेजमा ‘इन्र्फमेसन म्यानेजमेन्ट’ मा स्नातक गरिराखेका सुमन धिताल भन्छन्, ‘कुनै मज्जाको जोक्स भेटियो भने म थुप्रैलाई एकैपटक पठाउछु ।’ सुमनजस्ता थुप्रै तन्नेरीहरुको मोवाइलमा आजकल विभिन्न खाले ‘कन्ट्याक गु्रप’ हुन्छन् जसले प्रकृति अनुसारको सन्देस एकैपटक धेरैलाई पठाउाछन् । ‘अब जिग्री साथीहरुको गु्रप छ भने त कहिलेकाही ननभेज जोक्स समेत चल्छ’, धिताल मन्द मुस्कानसाथ भन्छन्, ‘तर पारिवारीक ग्रुपमा त त्यो चल्ने कुरा भएन नि ।’ कक्षाभरका सबैलाई एउटै समूहमा राखेर एसएमएस पठाउदा कहिलेकाही अपर्झट बन्द हुदा वा शिक्षक नआउदा छिनभरमै सबैलाई खबर पुग्ने गरेको उनी बताउछन् । अहिले त आफूले मन पराएको कसैलाई प्रत्यक्ष भेटेर प्रस्ताव राख्न नसक्नेका लागि एसएमएस नै ठूलो सहयोगी बनेको छ जहा कम्तिमा तत्काललाई भेट्दाजस्तो डर हुदैन । एसएमएसमै विभिन्न अक्षर र अंक जोड्दै विभिन्न चित्र बनाउने र साथीहरुमार्फत फैलाउने एकप्रकारको प्रतिस्पर्धा नै छ ।