‘पावर, पैसा र ग्ल्यामर केही रहेनछ’— सुजाता कोइराला

दिवंगत गिरिजाप्रसाद कोइरालाझैँ ‘संवाद, सहमति र सहकार्यबाटै देशको स्वार्थमा काम गर्नुको विकल्प नभएको’ बताउने उनी ‘सबैका आ–आफ्नै ब्रान्डको राजनीति भए पनि त्यो रचनात्मक र परिपक्व हुनुपर्ने’ सुझाव दिन्छिन् । एकअर्कालाई गाली र खोक्रा भाषण गर्नेहरु अचेल उनलाई जोकरझैँ लाग्छन् । अनि, उनलाई आफ्नो यस्तै विगतप्रति पश्चात्ताप पनि छ । असाध्य रोग क्यान्सरसँग लडेर अहिले मण्डिखाटारस्थित निवासमा आराम गरिरहेकी नेपाली कांग्रेसकी नेतृ सुजाता कोइरालाले सन्तोष आचार्य र प्रदीप बस्यालसँग राजनीतिक भन्दा पनि आध्यात्मिक लयमा कुरा गर्न रुचि देखाइन् । त्यसैको सम्पादित अंश:

क्यान्सरसँग कसरी भिडिराख्नुभएको छ ?

स्तन क्यान्सर पत्ता लागेको एक महिनामै मेरो डिम्बाशयमा पनि क्यान्सर देखियो । दुवै अलगअलग प्रकृतिका थिए । ती पहिलो चरणमै रहेका कारण समयमै उपचार सम्भव भयो । क्यान्सरभन्दा बढी समस्या त एक महिनाभित्रै दुइटा अपरेसन गर्नुपर्दाको मानसिक तनाव थियो । शारीरिक रूपमा निकै कमजोर भएँ । चिकित्सक, मनोचिकित्सकहरू आउनुभयो । उहाँहरूले निद्रा लाग्ने औषधि दिनुभयो, जसलाई मैले ‘ह्याप्पी मेडिसिन’ नाम दिएकी थिएँ । त्यसले मेरो खास समस्या समाधान गरेन । जब उहाँहरूले अर्को औषधि दिने कुरा गर्नुभयो, म झन् बढी चिन्तित भएँ । औषधिले समस्या समाधान गर्दैन भन्ने लागेपछि म योगतिर लागेँ । जसले मलाई अहिले निकै ऊर्जा र उत्साह दिएको छ । 

बीपी कोइरालालाई समेत क्यान्सर लागेपछि एक सन्दर्भमा ‘झैझगडाहरू सबै बेकार रहेको, जीवन नै ठूलो कुरा रहेको’ भन्नुभएको थियो । तपाईंलाई पनि कुनै बेला यस्तो लाग्यो ?

हामीले आफैँलाई मात्र संसार सोचेका हुन्छौँ, जुन आखिर भ्रम रहेछ । मलाई थुप्रैपटक यस्तो लाग्यो । दोस्रोपटक म १२ दिनजति अस्पताल बसेँ । त्यतिखेरसम्म मलाई मानसिक रोग लागिसकेको रहेछ । अस्पतालमा डाक्टर–नर्ससँग हुँदा मात्र सुरक्षित अनुभव हुने, बाहिर निस्केर बस्न डर लाग्ने । मैले निस्किनै नमानेपछि डाक्टरहरूले बाहिर गएर घुलमिल हुन, राम्री बनेर घुम्न, सपिङ गर्न, रमाइलो गर्न हौस्याए । उनीहरूले खास मेरो उदासपन नापेरै त्यसो भनेका रहेछन् । त्यतिखेर मलाई पावर, पैसा, ग्ल्यामर भन्ने कुरा केही रहेनछ भन्ने अनुभव भयो । हामी बेकारमा एकअर्कामा द्वैष, झगडा पालेर बसेका छौँ । हिजो साथी–भाइ र परिवारसँग गरेका झैझगडा सम्झिँदा अहिले निकै हास्यास्पद लाग्छ ।

नैनसिंह महरलाई १० प्रश्न

पत्रकार हुँदै विद्यार्थी राजनीति थालेका डडेलधुराका नैनसिंह महर, ४२, नेपाल विद्यार्थी संघको ११औँ महाधिवेशनबाट अध्यक्ष निर्वाचित भए । उनीसँग गरिएको कुराकानी :

अध्यक्ष हुन ढिलो भएन ?

नौ वर्षअघि नै म केन्द्रीय उपाध्यक्ष भएको हुँ । दुई वर्षमै महाधिवेशन भइदिएको भए सात वर्षअघि नै अध्यक्ष भइसक्थेँ ।
ढिलो हुँदा के हानि भयो  ?

मलगायत थुप्रै साथीहरूको राजनीतिक योजना बिथोलियो । व्यक्तिगत उन्नतिमा बाधा पुग्यो । शैक्षिक नीति र कार्यक्रमका सवालमा संगठन खिइयो ।
अब के गर्नुहुन्छ त ?

धनी–गरिबबीचको शैक्षिक खाडल कम नगरे ठूलो सामाजिक जोखिम आउने खतरा छ । देशमा तीनखाले नागरिक उत्पादन भइरहेका छन् । यसले विद्रोहको वातावरण बनाइराख्छ । यसका लागि शैक्षिक माफियाकरण रोक्नुपर्छ । 

माओवादी द्वन्द्वमाथि नयाँ दृष्टि

माओवादी द्वन्द्वको अभिलेखन गर्न आएका पुस्तकमा एकै खाले धारणा हावी रहे । खास गरी शासनमा खस–आर्य बाहुल्यदेखि असमावेशी राज्यका चरित्र तोड्न माओवादी द्वन्द्वको भूमिकामाथि अधिकांशको मत रह्यो । कुलचन्द्र गौतमले आफ्नो नयाँ पुस्तक लस्ट इन ट्रान्जिसनमा चल्तीका धारणालाई चुनौती दिँदै आर्थिक असफलता द्वन्द्वको कारण रहेको बहस प्रस्तुत गरेका छन् । माओवादी द्वन्द्व र त्यससँगै जन्मिएको संक्रमणको व्याख्या हो किताब ।

माओवादी द्वन्द्वले देशमा परिवर्तन ल्यायो भन्ने तर्कमा गौतम विश्वास गर्दैनन् । बरू, सामाजिक न्यायलाई अन्त्य गर्न उनीहरूले रोजेको औषधि गलत रहेकै कारण संक्रमणकाल लम्बिएको निष्कर्ष दिन्छन् । उनी के मान्छन् भने माओवादीले क्रमभंगताका नाममा भएका सामाजिक संस्थाको अन्त्य गरेको तर नयाँ संस्था प्रतिस्थापन गर्न चुकेकाले समाजमा विचलन आएको छ । जातीयताको मुद्दा नेपालमा धेरैअघिदेखि उठेको थियो । माओवादीले त्यसलाई आफ्नो राजनीतिक अस्त्र बनाएको मात्र हो ।

खास समस्या माओवादीको सैद्धान्तिक विचलनदेखि लोकतन्त्रप्रतिको उसको आस्थामै हो । देशमा आर्थिक विकास असफल भएर संरचनात्मक हिंसाले स्थान पाएको हो । ‘नेपाली समाजको समस्याबारे माओवादीले भन्ने ८० प्रतिशत कुराप्रति म सहमत हुन सकुँला तर उनीहरूले दिन खोजेका ९० प्रतिशत समाधानसँग म सहमत हुन सक्दिन,’ उनी लेख्छन् ।

संयुक्त राष्ट्रसंघको उपमहासचिव पदबाट अवकाशप्राप्त गौतमले राज्य संक्रमणको यही बुझाइ कुनै बेला ‘आउटसाइडर’ भएर त कुनै बेला प्रत्यक्ष संलग्न र हिस्सेदार भएर हेरेका छन् । उनी आफूलाई कुनै पार्टी विशेषको बिल्ला भिराउन खोज्दैनन् । तर, उनी कुनै बेला ‘राजावादी’ त कुनै बेला माओवादीका ‘जनदुस्मन’ भनेर आरोपित हुन्छन् । मानिसहरू ‘कि तिमी हामीसँग छौ कि हामीविरुद्ध’ भन्ने सहज तरिकाबाट हेर्दा उसको आलोचनात्मक पक्षलाई बिर्सने गर्छन् ।

क्लिक इलेक्सन

पीपलडाँडा, पाल्पाका युवा मतदाता जगन्नाथ तिमिल्सिनाका लागि यसपटकको संविधानसभा निर्वाचन अघिल्लोजस्तो असहज भएन। काठमाडौँमा जागिरे र विद्यार्थी उनले चुनावको एक-दुई दिनअघि मात्र छुट्टी पाउँथे। तर, उनको मन भने एक-डेढ महिनाअघि नै गाउँतिर पुगिसकेको हुन्थ्यो। सोसल मिडियालाई धन्यवाद, उनी काठमाडौँमा रहेरै पनि चुनावी माहोलमा मज्जैसँग मिसिए। आफ्ना साथीभाइमाझ 'गु्रुप' संवाद गरेर कसलाई भोट हाल्नेबारे छलफल गरे। उनको कोठाकै कम्प्युटरले भोट हाल्ने नेताको प्रचारप्रसारमा सघायो पनि। 

अघिल्लोपटक निर्वाचन हुँदा फेसबुक नेपालमा भर्खर उदाउँदै थियो, ट्वीटरबारे धेरैले राम्रोसँग बुझेकै थिएनन्। प्रयोगकर्ता नै कम भएपछि त्यसले ठूलो परविर्तन ल्याउन सक्छ भन्ने सोचिएन। हुन पनि सन् २००८ को अन्त्यतिर भएको अमेरिकी राष्ट्रपतीय निर्वाचन फेसबुकलाई माध्यम बनाएर गरिएको पहिलो ठूलो अभियान थियो। 

यही परिदृश्यमा सोसल मिडिया प्रभावशाली देखिँदै गएको नेपालमा समेत पहिलो त्यस्तै ठूलो प्रयोग भयो यसपालि। उम्मेदवारहरू आफूसँग कम्तीमा एउटा फेसबुक एकाउन्ट भएन भने अरूभन्दा पछि परिने सोचकै कारण पनि फेसबुकमा आए। आफ्ना भित्ते पर्चाकै डिजिटल कपी नै सही, उनीहरूले त्यहाँ पोस्ट गरे। राजनीतिमा युवाबारे अध्ययन गररिहेका विजय पौडेल भन्छन्, "पूर्वाधारका हिसाबले हामी कत्तिको सक्षम छौँ या छैनौँ भन्ने बहसकै विषय भए तापनि यसपटक सोसल मिडियामार्फत राजनीतिज्ञले युवानजिक सक्दो बढी पुग्न खोजेको देखियो।" 

चुनावको समयमा सोसल मिडिया हेर्दा लाग्थ्यो, एउटा समानान्तर चुनाव फेसबुक र ट्वीटरमा भइरहेको छ। सूचना राख्ने र प्रचार गर्ने हिसाबले फेसबुक अगाडि देखिए तापनि अन्तरसंवादका हिसाबले ट्वीटर झन्डै ९९ प्रतिशत अगाडि देखियो। भारतको बैङ्लोरमा मुख्यालय रहेको सोसल मिडिया एनालिटिक्स कम्पनी 'सिम्प्िलफाई ३६०'ले 'नेपालभोट्स,' 'नेपाल इलेक्सन,' 'सीए इलेक्सन,' 'भोटिङ् डे'जस्ता केही चल्तीका शब्द र तिनका ह्यासट्यागलाई ट्रयाक गर्दै तिनको विश्लेषणको प्रतिवेदन तयार पार्दा यही तथ्य फेला पर्‍यो। 

चुनावअघि, चुनावको दिन र चुनावपछि गरेर तीन चरणको त्यस अध्ययनमा ट्वीटर र फेसबुकबाहेक फ्लीकर, गुगल प्लस, ब्लगहरू, समाचार, युट्युबलाई पनि स्रोतका रूपमा हेरिएको थियो, जसमा २ देखि ४ मंसिरभित्रमा नकारात्मक कुराहरू बढी चलेका थिए। 'बम' शब्द सोसल मिडियामा सबैभन्दा चर्चित थियो भने 'माओइस्ट,' 'क्रुड,' 'गन,' 'लस्ट'जस्ता शब्द पनि बढी प्रयोगमा रहे। चुनावपछि सकारात्मक शब्दहरू हावी भए। जस्तो, 'विन्स', नेपाली कांग्रेस, गगन। "यसले नेपाली चुनावअघि कति चिन्तित थिए र चुनावपछि कति राहत महसुस गरे भन्ने संकेत गर्छ," सिम्प्िलफाई ३६० का प्रमुख कार्यकारी भूपेन्द्र खनाल भन्छन्, "हामीले वाक्यमा प्रयोग हुने चल्तीका सकारात्मक/नकारात्मक शब्दहरू, तिनका साथमा आउने स्माइलीका आधारमा सकारात्मक, नकारात्मक र तटस्थ ट्रेन्ड खोजेका थियौँ।"

नयाँ मतदाताको रोजाइ

भोटेचौर, सिन्धुपाल्चोकका प्रदीप खतिवडा अहिले २२ वर्षका भए र चुनावमा पहिलोपटक भोट हाल्दै छन्। हुन त उनी जन्मेकै साल नेपालमा चुनाव भएको थियो। ०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भएपछिको चुनाव। 

त्यो चुनावको चार वर्षपछि नै माओवादी सशस्त्र विद्रोह सुरु भयो र देश अधोगतितर्फ मोडियो। विद्रोह सुरु हुँदा जन्मिएका युवासमेत आसन्न चुनावमा पहिलोपटक मतदान गर्दै छन्। र, तिनले आफ्ना बुबा पुस्ताले झैँ समृद्ध नेपालको सपना देखेका छन्। 

पछिल्लो जनगणना अनुसार उमेर पुगेका सबैले मतदाता नामावलीमा नाम दर्ता गरेका भए आसन्न चुनावमा पहिलोपटक मताधिकारको प्रयोग गर्ने युवा झन्डै ३० लाख हुनेछन्। यसपटक कुल १ करोड २५ लाख मतदाता छन्। 

यसपालि दसैँ बिदामा गाउँ पुग्दा खतिवडाले साथीभाइमाझ भनेका थिए, "धन्न अघिल्लो चुनावले संविधान बनाएनछ।" किनभने, उनलाई याद छ, अघिल्लोपटक धेरैलाई केका लागि भोट गर्दै छौँ भन्ने थाहा थिएन। सायद त्यही भूलले अहिले धेरैलाई संविधानको चेत मात्र दिएको छैन, यस्तो अवस्थामा आफू जिम्मेवार नभए देश कतिसम्म अनिर्णयको बन्दी बन्न सक्छ भन्ने पनि सिकाएको छ। भन्दै थिए, "त्यस बेला बुझेर वा नबुझेरै मानिसहरू पार्टीकै परभिाषा रट्थे, अहिले धेरै कुरा उनीहरूले झेलेरै बुझेका छन्।" 

घर जाँदा उनले अघिपछि खासै वास्ता नहुने नेताका भाषण मज्जैसँग सुने। तिनका अनुहारको भावलाई पनि नजिकबाट चियाए। भन्दै थिए, "अचेल उम्मेदवारसँग एकैछिन कुरा गर्दैमा उसले कति सत्य वा कति गफ दिइराखेको छ भन्ने छुट्याउन गाह्रो पर्दैन।" हुन पनि हो, उनलाई बुवा-आमाले हाल्ने गरेको पार्टीमै भोट हाल्नुपर्छ भन्ने छैन। न त कुनै पार्टीको अन्धभक्त नै हुनु छ। 

उमेरले प्रदीपकै समकालीन बिर्घा, स्याङ्जाका मणि पाण्डे भने आफ्नो सोचाइ र पारविारकि राजनीतिक आस्थाका बीच रुमलिइरहेका छन्। भन्छन्, "मेरो राजनीतिक आस्थाको भोट समानुपातिकमा हुनेछ तर प्रत्यक्षमा भने जो मन पर्‍यो उही।" बूढाहरूले देश बिगारे भन्ने उनको आँखा अहिले युवा उम्मेदवारतर्फ छ। 

उनले के बुझेका छन् भने युवा भन्दैमा बूढो पुस्तालाई चटक्कै बिर्सन पनि हुँदैन। "हातमा भोट भएपछि धेरै सोचिँदो रहेछ, चुनावको दिनसम्म अझै बाटो हेर्छु," मणिले भने। त्यसैले त उनी खाली मगज लिएर भाषण सुन्न क्षेत्र नं ३ का कांग्रेस उम्मेदवार मोहन पाण्डेदेखि एमालेका मुक्ति पाठकका सभासम्म पुगेका छन्। उनीहरूका प्रचारशैली हेरेरै आशा गर्न सकिने पक्षलाई केलाइरहेका छन्। भन्छन्, "एक-दुई छाक मासुभात खुवाएर वा एक-दुई हजार रुपियाँ दिएर प्रभावमा लिन खोज्ने नेताबाट के ठूला कुरा आशा गर्नु ?"

अहिले घरघरमा दिनहुँ नेताहरू भोट माग्न आउँछन्। संविधान बनाउने चुनावमा कतिपयले स-साना व्यक्तिगत आश्वासन र लोभका पासा फ्याँक्छन्। भक्तपुर क्षेत्र नं २ का मनोज भट्टराई, २५, भन्छन्, "खोइ, उनीहरूले परविर्तन आत्मसात् गरेको ? भोट हाल्ने ठूलो नयाँ जमात आइसक्यो, उनीहरूले के सोचिरहेका छन् भन्ने खोइ बुझेको ?" 

दबाब दिने बेला

हिन्दी फिल्ममा अक्सर राजनीतिक नेता भन्नेबित्तिकै छलकपट, झूटा आश्वासन वा भ्रष्टाचारका पर्याय जसरी देखाइन्छ । त्यस्ता दृश्य देख्यो कि आजभोलि २१ बर्षिय अब्दुस मियाँलाई हाम्रा नेताको झल्को आउँदोरहेछ । बेलाबखत त उनलाई पनि तिनै फिल्ममा झैं हिरो बन्न मन लाग्छ । र, तिनलाई गएर दनक दिउँझैं लाग्दोरहेछ ।
किनकि पहिलो संविधानसभाबाट संविधान बनाउन नसकेको सबैभन्दा बढी रिस छ उनीसँग । तर फिल्ममा जसरी उनी कहिल्यै उक्सिएनन् बरु गत मंगलबार गोरखा पुगे र संविधानसभाका लागि भोट हाले । भने, 'सबैभन्दा ठूलो दनक दिने ठाउँ त त्यही हो नि । तर अब त्यति मात्रले पुग्दैन, संविधान नबनेसम्म नेतालाई छाड्नु हुन्न ।'

अघिपछि नेताले यसो गरेन/उसो गरेन भन्ने वा देश बिग्रेको दोष सबै उसैमाथि मात्र थोपर्नु सबैभन्दा सजिलो काम बनेको छ । फेसबुक र टि्वटरमा उत्तिकै आक्रोश देखिन्छ । मियाँ भन्छन्, 'तर ती नेता पनि हाम्रै समाजका उत्पादन हुन्, जसलाई सुधार्न हाम्रो सामाजिक संरचना नै असल हुनुपर्छ । जसको एउटा अंग हामी पनि हौं ।'

हाम्रो नेता कस्तो हुनुपर्छ ? नेता कसरी बिग्रन्छ ? जस्ता प्रश्नको उत्तर कहीं न कहीं हामी आफैंसँग गएर जोडिएको हुन्छ । मियाँको भनाइमा हामी आफूले नेता छान्ने बेलादेखि उसलाई बिगार्नसम्ममा जिम्मेवार हुन्छौं । उनी थप्छन्, 'नेताको योग्यता वा भिजन देखेरभन्दा पनि उसको स-साना आश्वासन र लोभले हामीलाई आकषिर्त गरेको हुन्छ जसको हानि अन्ततः हाम्रो जनजीवनको हरेक पक्षमा जोडिन्छ ।'

अब्दुसको यस्तो कुरा धेरै हदसम्म २४ वषर्ीया प्रमिला थपलियासँग मिल्छ । थपलिया भन्छिन्, 'नेता रातारात टुप्लुक्क आउँदैन, नेता त एउटा लामो प्रक्रियाबाट बन्ने कुरा हो ।' नेता कस्तो बन्छ भन्ने कुरा नेता बन्ने प्रक्रियामा हामी आम मानिस वा अझ त्यसमा पनि युवाको भूमिका कस्तो हुन्छ भन्नेले धेरै अर्थ लाग्छ ।

गृह जिल्ला धादिङ पुगेर भोट हालिरहँदा थपलियामा अघिल्लो संविधानसभा विघटनको दिन सम्झना भइरहेको थियो । त्यसबेला आफ्नो पढाइ र कामको बीचबाट फुर्सद निकालेर उनी हरेक दिनजसो संविधानसभा भवन बाहिर पुग्थिन् । उनीहरू संविधानसभा भवन बाहिर जम्मा भएर संविधानका लागि अनेक तरिकाबाट दबाब दिन्थे ।

अनलाइनमा चम्केका बिद्यार्थी नेता

"राजनीतिक जीवनको जग बसाल्ने विद्यार्थी राजनीतिको पुस्ता कसरी इन्टरनेटसँग हुर्कँदै छ त ?"

जतिखेर पछिल्लो अमेरिकी राष्ट्रपतिको निर्वाचनमा बाराक ओबामा फेसबुक र युट्युबलाई  माध्यम बनाएर प्रचारप्रसारमा व्यस्त थिए त्यसबेला अमेरिकाभन्दा सयौं माइल परको नेपालमा भूपेन्द्रजंग शाही, ३०, पनि चुनावी मैदानमै थिए । तर नेपाल विद्यार्थी संघको अधिवेशनबाट उपाध्यक्ष पद जितेका उनको त्यतिखेरसम्म फेसबुक एकाउन्ट भने थिएन । ‘नेपालमै भर्खर–भर्खर शुरु हुँदै थियो’, शाही सम्झन्छन्, ‘ओबामाको इन्टरनेट अभियानबारे मैले पनि त्यसबखत खुबै सुनेको थिए, तर ठ्याक्कै के भइराखेको हो बुझेको थिइन ।’

आफ्नो त्यसबेला रहेको इन्टरनेटबारेको बुझाई सम्झंदा अहिले उनी स्वयं दंग पर्छन् । नेवि संघ विगठन भएर नयाँ अधिवेशनको तयारीमा रहंदा भावी अध्यक्षका महत्वकांक्षी उनी अबको चुनावमा भने ४ बर्ष अघि ओबामाले गरे जसरी फेसबुकलाई आफ्नो प्रचारप्रसारको एउटा प्रमुख माध्यम बनाउँदै छन् । उनले थपे, ‘इन्टरनेटको शक्ति बल्ल राम्ररी बुझ्दैछु ।’ उनको फेसबुकमा मात्र अहिले झण्डै ५ हजार साथीहरु छन् । ५ हजार बढिलाई साथी बनाउन नसकिने हुँदा ६ सयजति रिक्वेस्टहरु त पेन्डिङमा छन् । भन्छन्, ‘छिट्टै फेसबुक गु्रप बनाउँदै छु’, ती गु्रपमा अब झन् बढि सकृय हुँदै आफ्ना विचारहरु उनकै शब्दमा ‘अनलाइन आमसभामा’ पोख्नेछन् । राजनीति गर्ने उनको धारणामा नै पछिल्लो आधा दशकमा धेरै परिवर्तन ल्याइदिएको छ, इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालहरुले । ‘अब मेरो धारणा वा विचार सार्वजनिक गर्न आमसभा वा पत्रकार सम्मेलन नै पर्खेर बस्नुपरेन नि’, उनी झन् बढि टेक्नो फ्रेन्ड्ली देखिए, ‘चुनावको बेला नमस्ते थाप्दै भोट मागेर विद्यार्थीका वास्तविक धारणा बटुल्नु भनेको त्यस्तै हो । बरु फेसबुकमा आएका प्रतिक्रियाहरु म कुल भएर हेर्न सक्छु ।’