रहमान राज

दुई दशकपछि जब दुई-दुई पटकका ओस्कार र ग्रेमी अवार्ड विजेता संगीतकार तथा गायककार एआर रहमानले भारतमा आफ्नो कन्सर्ट टुर 'रहमानइक्स' घोषणा गरे,  धेरैलाई खुसीसँगै अचम्ममा पार्‍यो । कारण, उनी मुम्बई, दिल्ली, बैंगलोर कहीँ पुगेनन् जहाँ व्यावसायिक रूपमा सबैभन्दा बढी फाइदा हुन्थ्यो । उनलाई लाइभ सुन्ने सौभाग्य पाउने ठाउँहरू बने, कोलकाता, विशाकापटनम, जयपुर र अहमदावाद । 

हुन सक्छ, उनले सिर्फ भीड खोजेनन्, थोरै सही तर त्यसको मर्म बढीभन्दा बढी बुझ्ने श्रोता रोजे । अक्टाबेर १ मा कोलकाताबाट सुरु भएको रहमानइक्सको यात्रा २७ अक्टोबरमा अहमदावादमा टुंगिँदै छ । रहमानइक्ससँग जोडिएको सन्दर्भ जेसुकै भए पनि विश्व संगीतमा पूर्वीय जगतले गर्व गर्नलायक बनेका रहमानको गुणस्तरप्रति कति संवेदनशील छन् भन्ने उनले छानेका सहरबाट झल्किन्छ । 

तमिल मातृभाषी उनी हिन्दी नै पनि धेरै राम्ररी बोल्न सक्दैनन् । यद्यपि निकै कम शब्दसाथ सार्वजनिक समारोहमा बोल्दा उनका हिन्दी शब्दको कम्पोजिसन उत्तिकै सुन्दर हुन्छ । जसमा उनको मन्द मुस्कान, स्वरको मात्राजस्ता थुप्रै पक्ष मिसिन्छन् । अनि मानिसहरू सीर्फ रहमानको कामको फ्यान बन्दैनन्, उत्तिकै फ्यान बन्छन् उनको व्यक्तित्वको पनि । 

रहमानइक्सको पहिलो कन्सर्टका लागि कोलकाताको साल्ट लेक फुटबल रंगशालामा मैले रहमानको अनेकखाले परिचय एकैपटक देख्न पाएँ । मनसुन लम्बिएपछि अक्टोबर १ को साँझ हुने कन्सर्ट अन्तिम अवस्थासम्म दोधारमा थियो । झरिकै बीच पनि न उनका फ्यान रोकिए न रहमान नै । उनले स्टेज टेकेलगत्तै झरिमय बनेको माहोल संगीतमय बन्यो । 

कन्सर्टको भोलिपल्ट भारतको द टेलिग्राफ दैनिकले लेखेको थियो, 'जब रहमानले स्टेज सम्हाले, झरीका देउता पनि झरी बिर्सेर गीतमा रमाए ।' 

***

रहमानको सबैभन्दा ठूलो सफलताको साधारण सूचक के हो भने उनलाई रूचाउने खास कुन उमेर समूहका छन् भन्न निकै गाह्रो छ । उनी शुद्ध क्लासिकलदेखि आधुनिक रकसम्म गाउँछन् । 

हिन्दुस्तानी स्वाद, पश्चिमा क्लासिक र नुसरत फतेअली खान शैलीको कवालीसम्ममा उनी उत्तिकै जम्छन् । संगीतमा यो दायरा यति फराकिलो हो कि जसलाई एउटा गायकले दुर्लभ रूपमा समेट्न सक्छ । यहि विविधताले उनलाई विश्वकै शीर्ष १० सदावहार प्रभावशाली संगीतकर्मी बनाएको छ । बीबीसीको अनुमानमा अहिलेसम्म विश्वभर उनका एल्बम मात्र १० करोडभन्दा बढी बिकेका छन् । 

***

मद्रास (हालको चेन्नई) को एक सांगीतिक परिवारमै जन्मिए तापनि यो सफलतासम्मको उनको यात्रा सहज भने भएन । उनका बुवा आरके शेखर तामिल फिल्मका लागि म्युजिक कम्पोज गर्थे । त्यही देखेर उनले धेरै सिके पनि । कतिसम्म भने रेकर्डिङकै समयमा उनले किबोर्ड बजाएर बुवालाई सघाउँथे । यो उनी ९ वर्षभन्दा कम उमेरको छँदैको हो । किनकि ९ वर्षमा उनका बुवाको निधन भयो । 

उनको परिवार आफ्नो दैनिक गुजारा चलाउनकै लागि बुवाले संगालेका बाद्यबादनका सामग्री भाडामा दिन्थ्यो । तर उनले संगीत छाडेनन् बरू चेन्नईमै साथीहरू जम्मा पारेर रक ब्यान्ड खोले । ११ वर्षदेखि नै बुवाका साथीसँग संगीत सिक्न थाले । उनको फिल्मी करिअर भने २ दशकअघि आफै घरछेउमा एक रेकर्डिङ स्टुडियो 'पञ्चथन रेकर्ड' खोलेसँगै भयो । 

जुन अहिले एसियाकै प्राविधिक रूपमा निकै कम उत्कृष्ट स्टुडियोमा पर्छ । त्यही वर्ष उनले तामिल फिल्म 'रोजा' का लागि संगीत दिने अवसर पाए जुन उनका लागि गज्जबको भइदियो । युवाअवस्थामै उनको त्यो कामले 'इन्डियन नेसनल अवार्ड' पायो । त्यो भन्दा ठूलो अमेरिकी म्यागेजिन टाइमले सन् २००५ मा रोजाको म्युजिकलाई '१० बेस्ट साउन्डट्याक्स अफ अल टाइम' मा दर्ज गर्‍यो । 

मिसन सीए

अघिल्लो दिनदेखि सुवास बराल, सजिव न्यौपाने र सुवर्ण भण्डारीले आंखा झिमिक्क पारेका छैनन् । दिउसो २ बजेदेखि उनीहरुको सीएको परीक्षा छ । दिनको चार–पांच घण्टा भन्दा कम सुत्न थालको त एक महिना अघिदेखि नै हो । त्यसैले नयां दिल्लीमा चिसो शुरु भइसक्दा समेत उनीहरुको ज्यान नमज्जाले तातेको छ । जति पढे पनि केही थाहा छ जस्तो नलाग्ने समस्या सबैको साझा छ । सीए पढ्ने जुनियर विद्यार्थीहरु हरेकपटक कुनै विषय पढ्न थाल्दा उनी किताबका थाक देखेरै आत्तिन्छन् र लामो सास फेरेर पढ्न शुरु गर्छन् । परीक्षाका बेला हुने रिभिजन त सबै पन्ना पल्टाउन समेत भ्याउंदैनन् उनी । सुवास भन्छन्, “त्यसैले हरेक इग्जाम भगवानकै भरमा दिनुपर्छ ।” कुन पाठबाट कति प्रश्न सोध्ने भन्ने नै हुंदैन ।

सुवास, सजिव र सुवर्णजस्ता थुप्रै नेपाली विद्यार्थीहरु एउटा कठिन मानिएको पढाई सीए अर्थात चाटर्ड एकाउन्टेन्ट पढ्न भारतको राजधानी नयां दिल्लीमा जुटेका छन् । धेरैजसो यहींको लक्ष्मीनगरमा बस्छन् । त्यसै त विरानो ठाउं त्यसमाथि पढाईको उच्च चाप र अनौपचारिक शैलीले नयां दिल्लीमा सीए पढ्ने नेपाली विद्यार्थीको जीवनशैली अन्य विद्यार्थीको तुलनामा निकै फरक छ ।

अहिले लक्ष्मीनगरमा मात्र झण्डै ५ हजार सीए पढ्ने नेपाली विद्यार्थी रहेको बताइन्छ । अधिकांशले सीए पढिने ३ चरणमध्ये पहिलो ६ महिने सिपिटी (कमन प्रोफिसियन्सी टेस्ट) नेपालमै सकेर दिल्ली हान्निएका छन् । दिल्लीमा उनीहरुको पहिलो काम ९ महिने आइपिसिसी (इन्ट्रिगेटेड प्रोफेसनल कम्पिटिसेन्स कोर्स) सक्ने हुन्छ भने त्यसलगत्तै झण्डै ३ बर्षे आर्टिकलसिप सकेर परिक्षा उतिर्ण गरेपछि सीएको सर्टिफिकेट बोकेर घर फर्कन्छन् । तर जुनकुनै देशको नागरिकको लागि सीए सोचेजसरी भइदिंदैन । “सीए बन्ने सपना बोकेर लाखौं दिल्ली छिर्छन्, अन्तिमसम्म पुग्ने हजारौंमा हुन्छन् र केही सयले मात्र पूरा गर्छन्”, सीएको अन्तिम परीक्षा दिने तयारीमा रहेका सविनय घिमिरे भन्छन्, “गारो त गारो छ ।” 

जहाँको त्यहीँ

भारतको चेन्नईमा एकथरी यस्ता नेपालीको जमात पनि छ जो लामो समय प्रवासमा बिताएर पनि खासै ठूलो फड्को मार्न सकेन 

Yubaraj Gautam 

सोचेजस्तो भइदिएको भए युवराज गौतम अहिले भारतीय सेनाको पेन्सन खाइरहेका हुन्थे। गृहजिल्ला गुल्मीमा नाति-नातिना हेर्थे। तर, ३८ वर्षअघि भारतीय सेनाका लागि छनोट चरणबाट बाहिरीएपछि उनी जागिरको खोजीमा मद्रास (हालको चेन्नई) हान्निनुपरेको थियो। उमेरले साढे पाँच दशक काटिसकेको बुढ्यौलीमा समेत अहिले उनी बिरानो सहरमा एक्ला छन्। एउटै गति र लयमा चेन्नई सेन्ट्रलनजिकैको शंकर गेस्ट हाउसमा गार्डका रूपमा उनको दैनिकी बित्छ। दिनरात उक्त होटलमा पहरेदारी गर्नु उनको चौबीस घन्टे ड्युटी छ। केही साताअघि मात्रै नेपालसँगको कुराकानीमा उनी भन्दै थिए, "अब त जीवन नै यस्तै हो कि जस्तो लाग्न थालिसक्यो।" चेन्नईमा उनको सुरुवाती काम नै गार्डका रूपमा थियो। सुरुमा १ सय ५० भारतीय रुपियाँ मासिक तलब पाउँथे उनले। अहिले उनको पारश्रिमिक १२ हजार रुपियाँ पुगेको छ। तर, गौतमलाई ती दुवै 'तनाखा'का मूल्य उस्तै लाग्छन्। "उतिखेर ५० रुपियाँले खान पुग्थ्यो, अहिले दुई हजार लाग्छ," उनको भनाइ छ, "महँगी त झन् नेपालमा पो बढेको छ। घर पठाउने पैसाले त उता झन् केही हुँदैन।"

दक्षिण भारतको तामिलनाडु राज्यस्थित चेन्नई सहर आर्थिक तथा व्यापारकि केन्द्रका रूपमा विकसित छ । त्यसैकारण धेरैअघिदेखि नेपालीका लागि रोजगारको आकर्षक केन्द्र बन्यो। अटोमोबाइल, सफ्टवेर/हार्डवेयर तथा बैँक एवं वित्तीय क्षेत्रमा निकै फड्को मारिराखेको यस सहरलाई फोब्र्स म्यागेजिनले समेत विश्वका तीव्र गतिमा विकसित भइराखेको सहरका रूपमा राखेको छ। यस्तो रफ्तारमा अगाडि बढिराखेको सहरमा नेपालीको गति भने निकै सुस्त छ। गार्ड/चौकीदारमै नेपालीको बाहुल्य छ भने पछिल्ला पुस्ताका नेपाली भने होटलमा सहयोगी सेफ र वेटरमा भेटिन्छन्। अझ अर्को तीतो सत्य त के छ भने नेपालीहरूले आफ्नो आधा जीवन नै यहाँ बिताउँदासमेत केही उल्लेखनीय फड्को मार्न सकेका छैनन्। वर्षौंअघि आएर जे काम सुरु गरेका थिए, त्यसमै अल्झिरहेका थुप्रै नेपाली भेटिन्छन् चेन्नईमा। 

New Bihar's craftsmen: Including the Two Idiots

By PRADEEP BASHYAL

Where do you think an IIT (Indian Institute of Technology) graduate will be? Surely, working for a multinational company, or running the family business, or holding a governmental job, or starting a company of one’s own, or at an American University. If not, s/he would surely be making banks.

However, two IIT graduates – Manish Kumar and Shashank Kumar – have some different and unusual options to move on with. They are now working with farmers in Bihar, helping them in modern farming through their non-profit organization, Farms &  Farmers.

“We’re called idiots in Bihar,” Manish said, playfully slapping his colleague Shashank. By coincidence, this interview was also made in the same room where Aamir Khan is seen attending lectures in his 2009 blockbuster “3 Idiots.”

These two middle-class idiots from Bihar always thank their destiny for getting a chance to join IIT, the top-ranked engineering institute in India. “Every year, more than one million students appear in IIT entrance exams, but only less than 10,000 are chosen,” Manish said. “So it’s a matter of more than knowledge."

This is the obvious reason why IITians are highly valued in India and in the international community. Every year, 50% of IIT graduates manage to get full scholarships for post-graduate studies in American universities. Many go on to work for top US companies.

आपसमा गाँसिएका दक्षिण एसियालीहरु

अफ्गानीहरु आफ्नो अस्थिरताको लागि सायद अमेरिकालाई भन्दा बढ्ता आफ्नै छिमेकी पाकिस्तानलाई दोष दिन्छन् । इन्डियन इञ्चिच्युट अफ म्यानेजमेन्ट (आइआइएम) बैङ्लोरमा महमद जेन अफ्कसँग द्वन्द झेलिरहेको उनको मुलुक अफ्गानस्थानबारे कुराकानी भइरहँदा ब्यक्त भएका भावनाहरुले त्यसको झल्को स्पष्टसँग दिइराखेको थियो । उनी भन्दैथिए, ‘अफ्गानस्थानमा तालिवान विद्रोहीबाट फेला पारिने धेरै हतियार र ल्याण्डमाइनहरुमा नत्र किन पाकिस्तानमा निर्मित उपकरणहरु भेटिन्छन् त ?’ मलिन र भावुक हुँदै आफ्नो मुलुकको अस्थिरताको जड कारण बताइरहँदा उनले ओसामा बिन लादेन पाकिस्तानमा भेटिएको घटना समेत जोड्न छाडेनन् । जसबारे थप टिप्पणी गर्न नचाहेता पनि  पाकिस्तानले आफ्नो मुलुकको समृद्धि नचाहिरहेको प्रस्ट्याउनको लागि भने त्यस घटना समेत उनको लागि एउटा थप आधार थियो ।

तान्दैछ गार्डेन सीटीले

काठमाडौँमा ए-लेभल सक्दानसक्दै अमेरिका उड्ने भनेर धमाधम स्याट परीक्षाको तयारी गररिहेका नीतिश कार्कीले आफ्नो योजना त्यतिबेला बदले, जतिबेला उनलाई कसैले भारतको 'गार्डेन सीटी' अर्थात् बैङ्लोरका बारेमा सुनाइदियो। बूढानीलकण्ठ स्कुल अध्ययन गरेका १९ वर्षे कार्की यतिबेला बैङ्लोरमै छन्। "घर छोडेर धेरै टाढा पनि जान नसक्ने तर पश्चिमा शैलीको पढाइ खोज्ने नेपाली विद्यार्थीका लागि बैङ्लोर निकै उपयुक्त छ," उनी भन्छन्, "त्यसबाहेक यहाँको पढाइ खर्च सस्तो र भर्ना पाउन पनि सजिलो छ।"

कार्कीले भनेजस्तै विशेषताका कारण पछिल्ला दिनमा बैङ्लोरमा नेपाली विद्यार्थी आगमन बाक्लिएको छ। कतिपय विद्यार्थी थोरै समयमा सकिने कोर्सका कारण पनि यतातिर आकषिर्त भएका छन्। जस्तो- कार्की चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट (सीए) र बिजनेस म्यानेजमेन्ट -बीबीएम) एकैपटक पढ्न चाहन्थे। उनको यो चाहना यहाँ सम्भव भएको छ। "दुवै विषय फरकफरक समयमा पढ्न नौ वर्ष लाग्थ्यो मलाई। तर, यहाँको विशेषता भन्नु नै दुवै कोर्स पाँच वर्षभित्र पूरा गर्न सकिनु हो," उनी भन्छन्, "मजस्ता थुप्रै विद्यार्थी यहाँ छन्।"

कार्कीसँगै ए-लेभल सकेका विवेक केसी, १९, र रूपेशमान सिंह, १८, पनि सँगै बस्छन्। सबैले पढ्ने कलेज र कोर्सहरू एउटै हुन्। मासिक १२ हजार भारतीय रुपियाँमा उनीहरूले फ्ल्याट भाडामा लिएका छन्। उनीहरू दिउँसो आचार्य इन्स्िटच्युट अफ म्यानेजमेन्ट साइन्सेजमा बीबीएम पढ्छन् भने साँझ ४ देखि ८ बजेसम्म सेन्ट जोसेफ कलेज अफ कमर्समा सीएका लागि प्रवेशिका तयारी कक्षामा पुग्छन्। राती घर र्फकंदा ९ बजिसकेको हुन्छ, कलेजले दिएका गृहकार्यहरू र भोलिपल्टका पाठको तयारी गर्दा मध्यरात त्यसै कट्छ । बैङ्लोरमा नेपाली विद्यार्थीको दैनिकी अति यान्त्रिक रहेको बताउँदै केसी भन्छन्, "बिहानको खाना पकाएर खान पनि भ्याइँदैन।" बिहान ७ बजे उठ्दा खाजा र नुहाइधुवाइमै एक घन्टा बित्छ।  'पिकआवर' हुनाले बिहान कलेजसम्म पुग्न अटोका लागि कम्तीमा एक घन्टा छुट्याउँछन् उनीहरू। दिउँसोको खाना कलेज क्यान्टिनमै खान्छन्। "पढ्न समय नै नपुग्ने हुँदा साँझको खाना पनि प्राय: बाहिरै खान्छौँ," केसी थप्छन्, "यहाँ म्यानेजमेन्ट र सीए दुवै पढ्नेहरूलाई त यस्तो नगरे सम्भव नै हुँदैन।" आचार्य कलेजमा मात्र उनीहरूजस्ता २० नेपाली विद्यार्थी छन्। विशेष गरी नेपाली विद्यार्थी प्ाढ्न रुचाउने अन्य पाँच म्यानेजमेन्ट कलेज र सीए इन्स्िटच्युटहरूमा पछिल्लो एक वर्षमा मात्रै झन्डै डेढ सयको हाराहारीमा नेपाली विद्यार्थी भर्ना भएका हुन् ।

व्यस्तताले गर्दा यहाँका नेपाली विद्यार्थीलाई कलेज-घरको रुटबाहेक अन्यत्र राम्ररी घुम्ने मौका पनि जुर्दैन। "जर्मन सेर्फड कुकुरसँग खेल्छौँ, गितार बजाउँदै कोठाभित्रै गीत गाउँछौँ, फेसबुक त छँदै छ," रूपेश फुर्सदमा गर्ने कामहरू बताउँछन्, "थोरै समयमा बाहिर निस्कन सकिँदैन। गाह्रो त गाह्रो छ।"

दुई-तीन वर्ष मात्र भयो, यहाँ नेपाली विद्यार्थीहरू आउने क्रम बढेको। पढाइका लागि भारतका अन्य सहरहरू नयाँदिल्ली, पुणे, गोवा, इलावाद आदि पनि नेपाली विद्यार्थीका लागि राम्रा गन्तव्यका रूपमा परििचत छन्। तर, मौसम र राम्रो सुरक्षा व्यवस्थाका कारण पछिल्ला दिनमा यतातिर आकर्षण बढेको बताउँछन्, नेसनल इन्स्िटच्युट अफ टेक्नोलोजी, कर्नाटकमा बीई -कम्प्युटर) दोस्रो वर्षका विद्यार्थी युवराज पोखरेल, २१। यहाँको तापक्रम औसत बढीमा ३३ र कममा १५ डिग्री सेल्सिएस हुने हुँदा नेपालबाट आउनेका लागि भारतका अन्य ठाउँभन्दा यो ठाउँ उपयुक्त छ। त्यसका साथै यहाँका स्थानीयको सहयोग, व्यवहार र पश्चिमा शैलीको विकासले युरोप-अमेरिका नै पुगेको झल्को दिने पनि उनको अनुभव छ। सडक छेउमा रोपिएका ठूलासाना रूख र ठाउँठाउँमा पानीका फोहरासहितका बगैँचाले सहरलाई सुन्दर र शीतल पनि बनाएका छन्। पोखरेलका भनाइमा, भारत भन्दा झट्ट मनमा आउने चोरी, डकैती, ठगीजस्ता कुराहरूबाट टाढै छ बैङ्लोर। अटोड्राइभरले कहिलेकाहीँ झोला वा पर्स छुट्दासमेत फोन गरेर बोलाउँछन्। पोखरेल भन्छन्, "व्यावसायिक नैतिकताप्रति यहाँका मान्छेहरू प्रतिबद्ध छन्।" प्रत्येक ट्याक्सीमा पर्यटक नठगियून् भनेर 'ग्लोबल पोजिसनिङ् सिस्टम' जडान अनिवार्य गराइएको छ। यद्यपि, भारत भन्दैमा बैङ्लोरबासी धेरैलाई हिन्दी बोल्न आउँदैन। यहाँ अंग्रेजी वा कन्नडमध्ये कुनै एक भाषा जान्ने भए बाहिरबाट आएका विद्यार्थीलाई सहज हुन्छ। 

जनआन्दोलन–२ र गोरखपुरसम्मको यात्रा

देशले प्रजातन्त्रको पुष्प गुच्छा सहित स्वागत ग¥यो

सडकहरु सुनसान थिए । आकासमा चर्को घाम लागेको थियो । चराचुरूङ्गिका चिर्चिर आवाज पनि विरलै कानमा पथ्र्याे । नयाँ बर्ष २०६३ को आगमनको समय भएता पनि कतै रमझम र खुसियाली थिएन । नेपाली जनता शाही “कु” को विरुद्ध जनआन्दोलनमा होमिदै थिए । गृहनगर परासीमा पनि आन्दोलनको वेग पसिसकेको थियो । तर सानो ठाउँ र आन्दोलन चर्काउने विद्यार्थी कम हुने हुँदा अन्यत्र जतिको छिटो आन्दोलन नतात्नु स्वाभाविकै थियो परासीमा । झ्यालमा हल्लिरहको रेशमी पर्दा हटाएर वाहिर हेरें । सदा छलफल र रमझममा विताउने पंक्तिकारको मनलाई सुनसान परिवेशले विरक्त पार्नु पनि अस्वभाविक थिएन । विद्यालय जाने कुरै भएन । सोच्दै थिए कसरी बिताउँ यो समय भनेर । आन्दोलनप्रति पनि मेरो खासै चाख जागेन, अझ परासीमा त्यो पनि अति न्यून हुने गर्दथ्यो । अझ पहिलेपहिलेका आन्दोलनझैं यसपटकको आन्दोलनप्रति पनि म खासै आशावादी थिइन । सोंच्थे हाम्रा नेताहरु दूरदर्शी र लक्ष्यमा अडिक भएनन् भनेर । एक नासले मेरो वरीपरि छाएको सन्नाटा मोवाइलको घण्टीसँग भंग हुन पुग्यो । साथी निलकमल रहेछ । “के छ प्रोग्राम गोरखपुर जो हो?” सिधै उसले प्रश्न ग¥यो । मेरो रेल चड्ने चाहाना समेत पुरा हुने गोरखपुरको यात्रा गरुँ कि जस्तो मनस्थिति बन्यो मेरो । बुबालाई अफिसमा एस.एम.एस. गरे– “ मे आई गो टु गोरखपुर वैथ निलकमल?” एकै छिनमै बुवाको प्रतिक्रिया आयो । “ ओके यु मे । बट टेक केयर अफ योरसेल्फ, हेप्पी जर्नी । ” समय खेर फाल्ने कुरै भएन । झोलामा आवश्यक चिजविज र बाटोमा अध्ययनका लागि स्वेट मार्डेनको “सफलता मंत्र” झोलामा हाली घरबाट निस्कें म । यातायात पनि ठप्पै रहेको हुँदा दुई साईकल साथ लिएर निलकमल र म ठूठीबारी तर्फ हानियौं ।

आधा घण्टाको साईकल यात्रा पछि हामी ठूठीबाट नौतनवाको लागि बस चढयौं । बसमा भाडा उठाउने कुरामा हाम्रो देशमा जस्तो झण्झट नहुँदो रहेछ भारतमा । बसको ढोका छेवैमा कन्टक्टर बसेर तोकिएकै रेटमा टिकट प्रदान गर्दाे रहेछ र पछि जाँच गर्न आउँदो रहेछ । कसैले टिकटै नकाटी झुक्याउन खोज्यो भने त्यसलाई त्यहाँको कानूनले जरिवाना र जेल सजाय गर्ने हुँदा, उनीहरु निकै इमान्दारीताका साथ व्यवहार गर्दा रहेछन् । बसमा आरक्षण गरेर राखिएका सिटहरुमा पनि सम्बनिधत व्यक्तिहरुलाई नै राखिंदो रहेछ । नौतनवा पुगेपछि हामी रेल स्टेशन तर्फ कुद्यौं हतारहतार । ४ बज्न ५ मीनेट मात्र बाँकी थियो रेल छुट्नको लागि । नौतनवाका भिडलाई सजिलै छिचोल्न नसक्दा हामी रेलमा सवार हुन पाएनौं । अर्को रेलको लागि अब कम्तिमा १ घण्टा कुर्नु पर्ने हुन्थ्यो । घाम मलिन हुन थालिसकेको हुँदा हामी रेल कुर्र्नु को विकल्पको रुपमा बसलाई रोज्यौं । त्यस दिन हामी निलकमलको दिदीको घर रानीपुरलाई आफ्नो गन्तव्य बनायौं । झिसमिसे साँझ परिसेकेको थियो, रानीपुर स्टेशनमा ओर्लदा । त्यहाँबाट रेक्सा लिएर हामी दिदीको घर तर्फ लाग्यौं । घर पुग्दा नेपाली घडिमा साँझको ७ः१५ बजेको थियो । त्यहाँ निलकमलका आफन्त हामीलाई देखेर औधि रमाए । नेपालमा चलिरहेको जनआन्दोलन र त्यसताका चलेको परासी आक्रमणको हल्लाले रानीपुरका आफन्तहरुलाई पनि पिरोलिरहेको रहेछ । हामीलाई निकै बेर सुम्सुम्याउँदै नेपालको हाल खबर सोधे । हामीले अवस्था सामान्य रहेको र आतिनु नपर्ने भनेर उनीहरुको चिन्तालाई साम्य पा¥यौं । उनीहरुले अब नेपाल शान्ति बहाली नहुन्जेल त्यही बस्ने र सक्दो चाँडो नेपालमा रहेका हाम्रो आफन्तलाई पनि त्यतै झिकाउनु प¥यो भन्दै थिए हामीलाई । त्यहाँ नेपालबाट विहे भएर गएका धेरैलाई भेट्नु पाउँदा हाम्रो मन निक्कै रमाएको थियो । लाग्थ्यो हामी कुनै विरोनो भूमिमा छैनौं । हाम्रा रिती रिवाज, चाल चलन, संस्कृति, भेष भाषा प्रायः सबै भिल्दै थिए । साँच्चै विहारका मुख्यमन्त्रीले भने जस्तै नेपाल, विहार र उत्तरप्रदेश बीचको सम्बन्धलाई कुनै भौगोलिक र राजनीतिक सीमाले रोक्न सक्दो रहेनछ । हामी खानपिन ग¥यौ र सन्ने तरखरमा थियौं । वस्तममा भारतीयहरुको अतिथि सत्कार गर्ने प्रकृया पनि निकै अनुकरणीय थियो । “अतिथि देव भव” भन्ने संस्कृत भनाईको चरितार्थ उनीहरुले हामी प्रति देखाएको सम्मानजनक भावले प्रष्टै झल्काउँथ्यो । त्यहाँ लाईन गएको हुँदा हामीलाई केहीबेर सुत्न गाह«ो भयो । राती बाह«बजेसम्म खुलाआकाशमुनी खाटमा निदाएपछि हामी भित्र सुत्न गयौं । त्यति बेला लाईन आएको थियो । भारतका ग्रामीण भेगमा सरकारले २४ घण्टामा मुस्किलले आठ घण्टा जती मात्र विजुली दिंदो रहेछ र त्यसबापत जति नै विद्युत खपत गरे पनि न्यूनतम रकम मात्र बुझाउनु पर्दो रहेछ । भारतमा रहेको न्यून विद्युत क्षमता र अनावश्यक चुहावट रोक्न यस्तो गरिएको हामीले अनुमान ग¥यौं । आर्को दिन सबेरै उठेर मैदान जाने ( खुला आकाशमुनी दिसा गर्ने) तर्खरमा लागेका हामी त्यहाँ बनेका चर्पीहरु देख्दा अचम्ति बन्यौं । हालसालै मात्र भारत सरकारले “एक घर एक चर्पि” अभियान चलाएर जनाताको जनताको अति कम लगानीमा चर्पि वनाउने व्यवस्था गरेको रहेछ । हामी मर्निङ्ग वाक गर्न भनि निस्कियौं । त्यहाँका खेतभरी लहराउँदो तरिकाले गहुँ पाकेको थियो । सरकारले व्यवस्था गरेको कृषकसुलभ कृषि व्यवस्थाले त्यहाँको जनातालाई निकै लाभ भएको रहेछ । हाम्रो सिंचाई सुविधाका अतिरिक्त विभिन्न क्षेत्रका जनताको आर्थिक अवस्था हेरी सोही दरमा जनता माझ मलहरु पठाउँदो रहेछ । जस्तै दक्षिण भारतका जनताको आर्थिक स्तर राम्रो भएकोले र उत्तर प्रदेश र विहारका जनताको आर्थिक स्तर त्यताको तुलनामा राम्रो न भएको हुुँदा मलहरु यु.पी÷ विहार तिर सस्तोमा वितरण गरिंदो रहेछ । यस्तै नीतिले गर्दा भारत खाद्य सामाग्रीको लागि आत्मनिर्भर त भएको छ नै, त्यसको आर्थिक बृद्धिदर पनि निकै द्रुत गतिले बढीरहेको छ । हामी थप ३,४ दिन त्यस क्षेत्रमा घुमफिर गर्ने योजना बनायौं र घुम्यौ पनि । त्यस अवधिमा हामी त्यहाँका केही स्थानीय विद्यालयको पनि अवलोकन गर्ने अवसर पायौं । सरकारले “सबैको लागि शिक्षा” भन्ने अभियान देशभर चलाएता पनि त्यहाँको अवस्था नाजुक थियो । धेरै केटीहरु स्कूल जाँदैनथे भने गएका केटाकेटीहरु पनि जिर्ण विद्यालयको अवस्थाले गर्दा खुला चौरमा घरैबाट बारो लगेर बस्ने व्यवस्था गरी पढ्थे । अझ धेरै ठाउँमा३÷४ वटा कक्षाका विद्यार्थीलाई एकै ठाउँमा राखेर पढाएको नाजुक अवस्था पनि भेटियो । भारतका पूर्व प्रधानमन्त्री अटल विहारी बाजपेईको पालामा भारतका ठूला ठूला सहरहरु जोड्ने राजमार्ग निर्माणको कामसँगै ग्रामिण भेगमा समेत ग्राविल र केही कालोपत्र बाटो बनेका रहेछन् । जसलाई अहिले डा. मनमोहन सिंहले नेतृत्व गरेका गठवन्धन सरकारले पनि निरन्तरता दिएको रहेछ । यस्तै घुमफिरमा हाम्रो दिनैकी वित्दै गइरहेको थियो । कतै एकान्त बाटो भेटियो भने चिच्याएर नेपाली गीत गाउँदा बेग्लैआनन्द आउँथ्यो र नेपालको पहाडहरु हेर्न खोज्दा पनि आर्के रौनकता छाउँथ्यो ।

हामी भारतमा रहेता पनि नेपालको राजनीतिक मामिलाबारे त्यहाँ बहुत चर्का चर्कि बहस हुन्थ्यो । चोक चोक र घरघरमा नेपालका आन्दोलनबारे बहस चल्थ्यो । त्यहाँका भारतीयहरु पनि नेपालको समस्यालाई आफ्नै सरह महसुस गर्दथे । त्यहाँबाट प्रकाशित हुने “दैनिक जागरण” साहारा” “द हिन्दु टाइम्स”जस्ता राष्ट्रिय पत्रिकाले नेपालको जनआन्दोलनका समाचारलाई अधिक महत्व दिएर छापिरहेका हुन्थे । नेपालको विभिन्न ठाउँमा आन्दोलनकारीहरु सहिद भएको खवरले हाम्रो मन निकै कुडिएको थियो । भारतियहरु पनि नेपालका राजालाई “अपने राजा” अर्थात स्वघोषित राजा भन्दै आक्रोस पोख्थे । जब जनताले नै सडकमा राजा विरुद्ध चर्का नारावाजी लाउन थाले भने उनी नैतिकताका आधारमा राजा भइरहनु सुहाउँदैन भन्दै थिए ।

आज रानीपुरमा हाम्रो अन्तिम बसाई थियो । भोलि विहानै गोरखपुर पुग्ने योजना बनायौं हाम्ले । राती सुतिरहेको बेला स्वास फेर्न अलि कठिनाई महशुस भयो मलाई, निलकमललाई पनि त्यसै भएको रहेछ । हामी केही सहज महशुस गर्न बाहिर निस्कियौं । पल्लो लाइनका घरमा आगो लागिरहेको थियो । गहुँका खोस्ताहरु जलाउन खोज्दा बचेको आगो पुरा ननिभ्दा त्यसो भएको रहेछ । सबै गाउँलेको सकृयतामा केही बेरमा आगोलाई नियन्त्रणमा लिइयो । धन्न कोही हताहत हुन पाएनन् ।

विहानको नित्यकर्म सकेर गोरखपुर जान निस्कँदा रानीपुर चोकमा केही नेपालबारे बोल्दै थिए । म त्यसप्रति आकर्षित हुनु स्वभाविक थियो । पछि थाहा भयो भारतीय प्रधानमन्त्री डा मनमोहन सिंहले नेपालको राजनीतिलाई सही मोडमा ल्याउन सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्न नेपालको राजपरिवारसँग राम्रो सम्बन्ध रहेका भारतीय कुटनीतिज्ञ डा कनक सिंहलाई विशेष दुतका रुपमा पठाउने निर्णय भएको रहेछ । दैनिक जागरण पढेर थप जानकारी पाएँ ।

आज त रेल चड्ने हुँदा मेरो मन चङ्गा झै रमाएको थियो । रानीपुरबाट १० कि.मी. बसको सवारी पछि फरेन्दाबाट हामी रेलमा जाने निधो ग¥यौं । साथै रहनुभएको निलकमलका भिनाजुल ३ वटा टिकट लिएर आउनु भयो र हामी स्टेशनमा रेल कुर्दै बस्यौं । १५ मिनेटको प्रतिक्षा पछि रेल आयो र हामी चढ्यौं । लोकल रेल भएको ले अपेक्षाकृत सुविधा चाही थिएन । तर नौलो अनुभव भएकोले रमाइलो चाही लागिरहेको थियो मलाई । अझ हामी बसेको डिब्बामा एक हुल नेपाली, युवायुवतीले जमेर गीत गाइरहेकोले मलाई औधी हर्ष लाग्यो । निलकमल चाही खै किन खासै रमाएनन् । सायद धेरै पटक रेल चढिसकेको भएर हुनु पर्छ । अहिले त भारतका रेलहरु पनि प्रदृषण नियन्त्रण गर्न भनि कोइलाको साटो पेट्रोलियम पदार्थबाट संचालन गरिएको रहेछ । बसको भन्दा झण्डै ३÷४ गुणा कम भाडा लाग्ने भएकोले यो निम्न वर्गिय देखि लिएर हुनेखाने बर्ग सवैकालागि पायक परेको रहेछ । अझ लालुप्रसाद यादवलाई रेलमन्त्रीको जिम्मा दिएपछि भारतको रेलसेवाले कोल्टे फेरेको रहेछ । अरबौं घाटामा रहेको रेलसेवा उनको कार्यकालमा भारतको सफल कम्पनीको रुपमा स्थापित भएको छ । त्यसैले उनको सक्षम व्यवस्थापनलाई सम्मान गर्दै दिल्लीको एक विश्व विद्यालयले रेल व्यवस्थापन विषयका केही अथिति कक्षा प्रोफेसरको रुपमा चलाउन आग्रह गरेको रहेछ ।

मध्यान्तरमा गोरखपुर रेल स्टेसन पुगियो । हाम्रो परासी बजारभन्दा ठूलो त्यहाँको रल स्टेसन देखेर त म दंग परेँ । गोरखपुर सहरको त कुरौ नगरौ, निकै ठूलो, अति ब्यस्त । त्यहाँ हाम्रो पहिलो योजना गोरखनाथ बाबाको मंदिर दर्शन गर्न जाने थियो । रिक्सामा बसेर गोलघर हुँदै हामी अघी बढ्यौं । ठूल्ठूला मंदिर र सुविधासम्पन्न बिद्यालयहरुले हामीलाई निकै लोभ्याए । अझ त्यस्तो व्यस्त सडकमा पनि स्कूले बिद्यार्थीहरु स्कुटर सवार भएर बिद्यालय जाने गरेको देख्दा त हामी अचम्मीत भयौं । मन्मनै सोंच्थे हाम्रो नेपालमा त्यस्तो कहिले हुने होला भनेर । मंदिर पुग्दा निकै भिड थियो । यद्यपि भिडमा केटाकेटी र बृद्धहरुलाई प्रथम प्राथमिकतामा राखिँदो रहेछ । अझ सानाठूला सबैलाई “आप” अर्थात तपाईं सम्बोधन गरेर बोलाउने भारतियहरुको ब्यवहार देखेर म निकै प्रभावित भएँ । मन्दिरमा एक भोजपुरी फिल्म सुटिङ्ग भइरहेको थियो । केहीबेर त्यसलाई पनि नजर लगायौं । दिनभरको गोरखपुर घुमाइपछी साँझ ४ बजे नौतनवाको लागि एक्सप्रेस रेलमा चड्यौ र लाग्यौ हामै नेपालतर्फ ।

 ठूठीबारी आएर हामी हाम्रो साइकल समात्यौं र हानीयौं परासीतर्फ । नेपाली क्रेताको अभावमा सन्नाटा महसुस गरिराखेका ठूठीबारीबासीले हामीलाई नेपालमा क¥फ्यू लागेकाले नजान अनुरोध गर्दै थिए । तर खै किन मनै मानेन । जे भए होला भनेर हामी बाटोतर्फ लाग्यांै । बैकल्पिक बाटो प्रयोग गरिएको हुँदा धन्न केही हुन पाएन । परासीमा पनि आन्दोलनले चर्को रुप लिएको रहेछ । साताभरी कोठामा थुपारिएका पत्रिका पढें, साँच्चै देश त एैतिहासिक मोडमा आइपुगेको रहेछ । त्यसपछीका केही दिन आन्दोलनमै बिताएँ, मैलै । त्यसै क्रममा परासीमा पनि विष्णु पाण्डेयले शाहदत प्राप्त गर्नुभयो । नेपालको राजनीतिमा “कि रोल” खेल्ने भारतका बिशेष दूत डा. कनक सिंह आएर राजा र सात राजनीतिक दलका नेतासँग छलफल गरेपछी आन्दोलन साम्य भयो सफलताका साथ । राज्य शक्ति नेपाली जनतालाई राजाले फिर्ता गरे । मातृभूमिले हामीलाई “लोकतन्त्रको” पुष्पगुच्छासहित स्वागत ग¥यो । आर्को दिन कान्तिपुरले पत्रिकाकै शिरानमा ठूला आकारमा रातो अक्षरले लेख्यो “जनताको जीत” भनेर ।

(originally published on Bal Indreni Child Magazine)