नैनसिंह महरलाई १० प्रश्न

पत्रकार हुँदै विद्यार्थी राजनीति थालेका डडेलधुराका नैनसिंह महर, ४२, नेपाल विद्यार्थी संघको ११औँ महाधिवेशनबाट अध्यक्ष निर्वाचित भए । उनीसँग गरिएको कुराकानी :

अध्यक्ष हुन ढिलो भएन ?

नौ वर्षअघि नै म केन्द्रीय उपाध्यक्ष भएको हुँ । दुई वर्षमै महाधिवेशन भइदिएको भए सात वर्षअघि नै अध्यक्ष भइसक्थेँ ।
ढिलो हुँदा के हानि भयो  ?

मलगायत थुप्रै साथीहरूको राजनीतिक योजना बिथोलियो । व्यक्तिगत उन्नतिमा बाधा पुग्यो । शैक्षिक नीति र कार्यक्रमका सवालमा संगठन खिइयो ।
अब के गर्नुहुन्छ त ?

धनी–गरिबबीचको शैक्षिक खाडल कम नगरे ठूलो सामाजिक जोखिम आउने खतरा छ । देशमा तीनखाले नागरिक उत्पादन भइरहेका छन् । यसले विद्रोहको वातावरण बनाइराख्छ । यसका लागि शैक्षिक माफियाकरण रोक्नुपर्छ । 

Duck or run?

→ Kalpana Gajurel was preparing for her +2 examination in the front yard of her house in Laharepauwa of Rasuwa district. As soon as the earthquake struck, she ran inside and hid under the bed as she was instructed in school. The house collapsed, the bed crushed her.

→ Five children who were playing on an open field in Kahule of Nuwakot district went running into their house and hid under a bed when the shaking started. All of them were killed.

→ Bil Prashad Shrestha of Aarughat of Gorkha lost his daughter after he wished her a long life on her birthday. His wife and daughter were upstairs when the house started shaking. His daughter didn’t come down saying she had been told to take cover under the bed. The house collapsed, and there was no one to rescue her. When found, she was dead.

***

Earthquake awareness programs in schools have repeated it over and over again: stand under the door, hide under the desk or bed if there is an earthquake, but do not run. Most of those who ran in last month’s earthquakes lived, but many of those who followed the instructions died.

This has prompted experts to question their emphasis on the Drop, Cover and Hold (DCH) method of earthquake safety. The death toll could also have been much higher if the earthquake had struck during a school day.

In fact, DCH takes into consideration several factors like the strength of the structure, the floor in which people are in and how many of them are there. But when only two factors (not to run, and to duck) were emphasised in earthquake awareness programs it did not help save lives.

DCH is effective when the roof of the house isn’t too heavy, in houses with concrete pillars, and most importantly, when one can’t reach a safe open space immediately.

जिआरई, स्याट र टोफेलमा पूर्णांक ल्याउनेका अनुभव

टाँडी चितवनमा स्कुल, काठमाडौंमा आइएस्सी, सरकारी छात्रवृत्तिमा चीनमा इञ्जिनियरिङमा स्नातक हुँदै अमेरिकाबाट अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर र पिएचडि गर्दासम्म विश्व पौडेलले विभिन्न बिषयमा थुप्रैपटक पुर्णांक हासिल गरेका छन् । तर दस बर्ष अघि विश्वव्यापी रुपमा एकैखाले हुने ग्रयाजुयट रेकर्ड इग्जामिनेसन (जीआरई) मा उनले गणित र अंग्रेजी दुवैमा गरेर कुल अंक १ हजार ६ सय नै ल्याए । जसले उनलाई बर्कलेस्थित युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्नियामा पीएचडि भर्ना हुन सघाउ पुर्‍यायो ।

त्यो त्यस्तो ‘स्कोर’ हो, जो नेपालमा मात्र नभएर विश्वव्यापी रुपमै निकै कमले ल्याउँछन् । जिज्ञाशा उठ्न सक्छ, आखिर कस्तो हो त्यो परीक्षा ? कसरी आउँछ त्यत्ति धेरै नम्बर ? र,  त्यत्ति धेरै अंक ल्याउनुको अर्थ के हुन्छ ?

सरकारी छात्रवृत्तिमा चीन जाने बेला ४० अंकको परीक्षामा भने पौडेल सबैभन्दा अगाडि थिए भने त्यसबेलाका बोर्ड प्रथमले जम्मा ११ अंक ल्याएका थिए । “त्यसो भन्दैमा उसको क्षमतामाथि प्रश्न उठाउन सकिंदैन,” उनी भन्छन्, “निश्चित छोटो समयमा त्यसरी परीक्षामा प्रस्तुत हुनु भनेको अर्कै कला हो ।” पौडेल आफूलाई त्यस मामिलामा भाग्यमानी ठान्छन् ।

खासमा यस्तो भाग्यसँग नेपालजस्ता विकाशोन्मुख देशका विद्यार्थीको भविष्य जोडिएको हुन्छ । जहाँका विश्वविद्यालय अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा ख्याती कमाएका हुँदैनन् वा त्यस परिवेशमा हुर्केकाहरुले त्यसअघि खासै धेरै उल्लेख्य काम गरेका हुँदैनन् । कहलिएको विश्वविद्यालयका लागि भने यी मापदण्डले त्यतिधेरै महत्व राख्दैनन् । उदहारणका लागि चीनको शीर्ष पेकिङ विश्वविद्यालय होस् वा भारतको उस्तै कहलिएको इन्डियन इन्स्टीच्युट अफ टेक्नोलोजी (आइआइटी) जस्ता राम्रा संस्थाको ‘टपर’ वा राम्रा विद्यार्थी छन् भने यस्तो अंकले धेरै अर्थ राख्दैन । किनकि पश्चिमा विश्वविद्यालयलाई थाहा हुन्छ कि ती एक अर्ब जनसङ्ख्याबाट छानिएर आएका हुन् र त्यसै पनि अब्बल हुन् ।

मेसिन लर्निङको काइदा

कहलिएका विश्वविद्यालय, पत्रपत्रिकामा नाम सुनेका प्राध्यापक र आफूले पढ्न चाहेका कोर्स । अब विद्यार्थीको पछिल्लो ग्रेड, एप्लिकेसन एसे वा आर्थिक क्षमतासँग मतलब राख्दैनन् । मतलब राख्छ त सीर्फ पढ्ने इच्छाले । ती कोर्स र पढाउने प्राध्यापकहरु केही क्लिककै भरमा कोसौं पर रहेका विद्यार्थीसम्म आइपुग्छन् । र, ‘मेसिन लर्निङ’मा एकैपटक जुट्छन् विश्वका विभिन्न भेग, परिवेश धर्म र संस्कृतिका हजारौं विद्यार्थीहरु ।

“सिक्न खोज्नेका लागि विश्वविद्यालयले दिने सामाग्रीदेखि विद्यार्थीको नेटवर्क सायद साँच्चिकै कक्षामा पुगेभन्दा कमका हुँदैनन्,” अमेरिकाको युनिभर्सिटी अफ इलिनोइजको ‘माइक्रो इकोनोमिक प्रिन्सिपल’ पढेका श्रीकृष्ण सिलवाल सुनाउँछन्, “बरु जुनसुकै समय र आफ्नै गतिमा पढ्न सकिने हुँदा त्यो झन् आरामदायी हुन्छ ।”

सामान्यत: विश्वविद्यालयमा दिइएको काम समयमै फत्ते नगरे प्राध्यापकले अंक कम दिन सक्छन् । कक्षाको नियम अनुसार न्युनतम उपस्थिति नभए परिक्षाका लागि योग्य नभइन सकिन्छ । अनलाइन कोर्समा यस्ता नियमले भने कमै बाँध्छन् । सिलवालको तर्क छ, “खासमा ग्रेडभन्दा ज्ञानको दायरा बढाउन खोज्नेका लागि हो अनलाइन अध्ययन ।” त्यही कारण कतिपय कोर्समा पढाई पूरा गरेको भनेर प्रमाण पत्र दिइन्छ भने कतिमा त्यो पनि दिइंदैन । प्रमाणपत्र नदिनेहरुको तर्क हुन्छ हजारौं विद्यार्थीलाई व्यक्तिगत रुपमा चिन्न सम्भव हुँदैन र नचिनीकन प्रमाणपत्र दिनु मिल्दैन । यद्यपि प्रमाणपत्र दिने सर्टिफाइड कोर्सहरु पनि हुन्छन् जसका लागि विद्यार्थीले २५ देखि ५० हाराहारीमा अमेरिकी डलर तिर्नुपर्छ ।

ग्लोकल मन

अमेरिकामा पढ्ने विद्यार्थीको लागि गर्मीयाम रमाइलोको समय हो । कसैले त्यही ३ महिने छुट्टिमा काम गरेर पैसा जम्मा पार्छन् त कोही आ–आफ्ना परिवारसँग बस्छन् वा कतै घुम्न जान्छन् । तर सहदेव याङमाली राई भने भोजपुर पुगेर दिप्सा गाउँको खेतबारीमा बिताए । त्यहाँका स्थानिय महिलालाई अदुवा, लसुन र विभिन्न सागसब्जीको उब्जाउने नयाँ–नयाँ शैली बताए र त्यही अनुसार कामको शुरुवात पनि गरे । तिनको उत्पादन कसरी धेरै गराउनेदेखि बजारमा कसरी पुर्‍याउने भन्नेसम्म योजना र शुरुवाती काम गरे । राईलाई खेतिपातीबारे त्यतिधेरै अनुभव थिएन तर ३ महिनायता उनले विभिन्न पुस्तक एवं विज्ञलाई भेट्दै त्यसबारे सिकिराखेका थिए ।

राई पूर्व अमेरिकी राष्ट्रपति विल क्लिन्टनको पहलमा स्थापित क्लिन्टन ग्लोबल इनिसेटिभ अवार्डका ९ हकदारमध्ये एक हुन् । बिगत ६ बर्षयता उक्त अवार्ड सामाजिक सेवा र जीवनस्तर उकास्ने काममा योगदान दिन चहाने विश्वविद्यालयका विद्यार्थीको लागि आकर्षण बन्दै आएको छ । यसपटक राई विभिन्न ७५ मुलुकबाट ६ सयभन्दा बढि योजनासँग प्रतिस्पर्धामा थिए । उनले जितेको अवार्डलाई अमेरिकाको मिजोरीस्थित वेस्टमिनिस्टर्स कलेजले आफ्नो वेवसाइटको होमपेजमै ‘असामान्य सफलता’ मानेर राखेको छ । “स्थानिय स्रोतकै सदुपयोग गरेर महिलाको जीवनस्तर उकास्ने र द्वन्द्वले दिएको घाउ बिर्साउने मेरो कामको लक्ष्य हो,” राई भन्छन्, ‘त्यसले प्रभाव अन्तत: दिप्साका थुप्रै पक्षमा देखिने हुँदा अवार्ड पाएको हुनसक्छ ।’

त्यहींको जनोदय उच्च माविमा सोलार जोडेर कम्प्युटर कक्षा शुरु गर्ने अर्को योजना यसैको सफलतासँग जोडिएर आउनेछ । अहिले जाँदा पनि उनले १ सोलार प्यानल स्कुललाई लगिदिएका थिए । भन्छन्, “त्यही खेतीबाट बर्षेनी ५० हजार छुट्याउन सकियो भने स्कुलमा सोलारबाट कम्प्युटर कक्षा दिगो रुपमा चल्न सक्छ ।”

सिकाइका अभियन्ता

लमजुङको भलायखर्कस्थित जनोदय उच्च माध्यमिक विद्यालयमा काठमाडौँको बूढानीलकण्ठ स्कुलदेखि अमेरिकामा पढ्ने विद्यार्थीको जमघट देखिन्छ। उनीहरू क्याम्प नै राखेर स्थानीय विद्यार्थीलाई नयाँ-नयाँ ज्ञान बाँडिरहेका छन्। कोही डेटा भिज्युलाइजेसन सिकाइरहेका छन् त कोही टेलिमेडिसिनको पूर्वाधार निर्माणमा खटिरहेका छन्। त्यहाँको इन्टरनेट क्याफेमा विद्यार्थी आएर किताबमा नभएका कुरा इन्टरनेटको सर्च इन्जिन गुगलमार्फत खोज्छन्।

सिक्ने र सिकाउने यो 'पिस इनोभेसन ल्याब'को परिवेश तयार पार्ने मुख्य योजनाकार हुन्, अमेरिकाको पेन्सलभेनियास्थित स्वाथमोर कलेजमा अर्थशास्त्रमा स्नातकका विद्यार्थी निमेश घिमिरे, २२। सीमित पूर्वाधार र स्रोतका बाबजुद घिमिरेले एक वर्षअघि सुरु गरेको यो कामले केही महिनाअघि मात्र अमेरिकाको प्रतिष्ठित डेभिस प्रोजेक्ट फर पिस अवार्ड पायो। पुरस्कारस्वरूप पाएको १० हजार अमेरिकी डलर र बि्रटिस काउन्सिल तथा स्वाथमोर फाउन्डेसनले दिएको जनही २ हजार ५ सय अमेरिकी डलर पनि घिमिरेले ल्याब बनाउनमै खर्च गरे।

सामान्यतः ल्याब भन्नाले प्राविधिक वा विज्ञानका पक्षसँग मात्र जोडिन्छ। तर, निमेशको यो कामले भने त्यसभन्दा फराकिलो दायरा समेट्छ। यो केही समयका लागि मात्र गरिने काम नभएकाले सुस्तरी तर प्रभावकारी ढंगबाट अगाडि बढ्नेमा निमेश ढुक्क छन्। भन्छन्, "यसको सफलतासँगै अन्य ठाउँमा समेत कसरी यस्ता ल्याब निर्माण हुन सक्छन् भन्ने निर्धारण हुने भएकाले यो काम निकै महत्त्वपूर्ण छ।"

ल्याब विद्यार्थीमा मात्र सीमित छैन। भलायाखर्कबाट नजिकको अस्पतालसम्म गएर सामान्य जाँच गराउन कम्तीमा एक हजार रुपियाँ खर्च हुन्छ। तर, यसै साता उनीहरूले सुरु गर्न लागेको टेलिमेडिसिन सेवाले त्यसलाई बढीमा १ सय ५० रुपियाँमा सम्भव गराउनेछ। जसका लागि निमेशको टिमले धुलिखेल अस्पताल, काठमाडौँ मोडल अस्पताल र न्युरो अस्पतालसँग सम्झौता गरसिकेको छ। उनीहरूले साताभर विभिन्न समय बाँडेर त्यहाँका बिरामीका लागि समय छुट्याउनेछन्। महावीर पुनसँग सहकार्य गरेर गाउँमा बेतारे इन्टरनेट सेवा पुर्‍याएका छन्, उनीहरूले।

विद्यार्थी सहर

"यस्तो पनि हुन्छ है !" सुदीप श्रेष्ठ, २९, ले नर्वे छिरेको पहिलो रात अचम्मित हुँदै जिब्रो टोकेका थिए। कारण थियो, मध्यरातसम्म आकाशमा चम्किरहेको सूर्य। सम्झन्छन्, "शरीर थाकेको थियो तर अँध्यारो नदेख्दा सजिलै निद्रा लाग्दो रहेनछ।" नर्वेमा  पाँच वर्षअघि पहिलोपल्ट सामना गरेको सो परिवेश श्रेष्ठका अहिले सामान्य भइसकेको छ।

दिन-रातमा देखिने यस्तै फरकबाहेक भूगोलका हिसाबले नर्वे हजारौँ माइल परको नेपालभन्दा खासै फरक छैन। तर, नेपालीहरू नर्वेमा हरेक दिन सामना गर्ने घटनाबाट चकित हुन्छन्। ट्रोन्डियममा डेढ दशकदेखि बसिरहेका इन्जिनियर उमेश थापा भन्दै थिए, "हाम्रा लागि त यो देश छिर्नु नै विश्वविद्यालय छिरेजस्तो हो। सिक्ने कुरा विश्वविद्यालयभित्र र बाहिर सायद बराबरजस्तै होलान्।" सायद त्यही कारण हो, मानव विकास सूचकांक होस् वा सुखी राष्ट्रको सूचीमा, नर्वे शीर्ष दुई/तीनभन्दा तल विरलै र्झछ। त्यसमाथि उत्तरी गोलार्द्धबाट पाँच सय किलोमिटर मात्र दूरीमा रहेको ट्रोन्डियम विद्यार्थीको सहर हो, जहाँको झन्डै एक चौथाइ जनसंख्या अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीले ओगटेको छ। 

ट्रोन्डियममा नर्वेको दोस्रो ठूलो विश्वविद्यालय नर्वेजियन इन्स्टिच्युट अफ साइन्स एन्ड टेक्नोलोजी (एनटीएनयू) र सोर ट्रोन्डेल्ग युनिभर्सिटी कलेज छन्। विद्यार्थीमा विविधता कतिसम्म पाइन्छ भने विश्वका १ सय ५० भन्दा बढी देशका विद्यार्थी यहाँ छन्। एनटीएनयूमा मात्र विद्यार्थीका त्यस्ता दुई सय संगठन दर्ता छन्। जलविद्युत् विकासमा एमएस्सी गर्दै गरेका अनुप खनाल, २७, भन्छन्, "नेपालमा हुने पढाइ र यहाँ हुनेमा भिन्नता नै त्यही विद्यार्थीको विविधताले पार्छ। हामीले सोच्चै नसोचेका थुप्रै कुरा अरू देशका विद्यार्थीबाट सुन्न पाइन्छ।" 

यही भावनालाई आत्मसात् गर्दै ट्रोन्डियममा बर्सेनि विद्यार्थीको दुई ठूला महोत्सव हुन्छन्। एउटा हो, इन्टरनेसनल स्टुडेन्ट फेस्टिबल इन ट्रोन्डियम, जसमा विश्वका विभिन्न विश्वविद्यालयमा पढ्ने विद्यार्थी त्यहाँका विद्यार्थी र स्थानीय परिवारसँग बस्न आउँछन्। अर्को हो यूकेए, जसलाई नर्वेको ठूलो सांस्कृतिक उत्सवका रूपमा लिइन्छ। यो महोत्सवको सञ्चालन ट्रोन्डियममै पढ्ने विद्यार्थीहरूले गर्छन्। नर्वेमा यूकेए कतिसम्म चर्चित छ भने सन् २००९ मा मात्र विद्यार्थीले ९० हजार टिकेट बेच्न सफल भएका थिए। खनाल थप्छन्, "विद्यार्थीप्रति त्यसैले यो ठाउँका मानिसहरू निकै स्नेही छन्।" 

अनलाइन आइकन

पाँच महिनाअघि दीपेन्द्र केसी, २३, अमेरिकाको प्रिन्स्टन युनिभर्सिटीमा थिए। त्यहाँका डिनले एउटा सामूहिक बहसको मध्यस्थता गररिहेका थिए। बहसका लागि युनिभर्सिटीका प्राध्यापक, अनलाइन अध्ययन वेबसाइट कोर्सेराडटओआरजीका सहसंस्थापक र त्यहीँका एक विद्यार्थीसँगै दीपेन्द्रलाई निम्त्याइएको थियो। विश्वविद्यालयका थुप्रै प्राध्यापक, टिचिङ् एसिस्टेन्ट (अध्यापन सहयोगी) एवं विद्यार्थीहरूले त्यो बहस निकै चाख लिएर सुने, प्रश्न-प्रतिप्रश्नहरू गरे। खासमा त्यो बहस 'अनलाइन लर्निङ्'बारे थियो । एक उत्कृष्ट विद्यार्थीका हैसियतले काठमाडौँदेखि अमेरिकाको न्युजर्सीसम्म दीपेन्द्रको यात्रा तय भएको थियो।

नेपालबाटै 'भर्चुअल' कक्षा लिइरहेका उनले प्रिन्स्टन केही कक्षामा प्रत्यक्ष सहभागी हुने अवसर मात्र पाएनन्, प्राध्यापककै आग्रहमा एउटा कक्षामा आफ्नो अनुभवसमेत सुनाए। एक वर्षअघि त्रिचन्द्र कलेजमा समाजशास्त्रमा स्नातक दोस्रो वर्ष अध्ययन गररिहेका दीपेन्द्रलाई कसैले अनलाइन कोर्सबारे सुनाएका रहेछन् । त्यसैले जन्माएको उत्सुकता अनुरूप कोर्सेराडटओआरजीमा पि्रन्स्टन युनिभर्सिटीको 'समाजशास्त्रको परचिय' अध्ययन सुरु गरिहाले। 

विश्वका चर्चित विश्वविद्यालयले यस्ता थुप्रै कोर्स जोकोहीले निःशुल्क पढ्न मिल्ने गरी राख्छन्। केही विश्वविद्यालयले कोर्स सफलतापूर्वक सक्नेलाई प्रमाणपत्रसमेत दिन्छन्। भन्छन्, "धेरै हदसम्म यो आफ्ना लागि चाहिने ज्ञानका लागि हुन्छ।" त्यो कोर्समा विश्वभरबाट ४० हजार विद्यार्थीले अध्ययन गररिहेका थिए। साताको कुनै एक दिन प्राध्यापकले अध्ययन सामग्री दिन्थे भने अर्को दिन भिडियो लेक्चर। त्यसबाहेक तिनै विद्यार्थीबीच चौबीसै घन्टा विभिन्न समूह बनाएर बहस चलिरहन्थ्यो, जसलाई विश्वविद्यालयको अध्यापन सहयोगीहरूले सघाउँथे। 

एक दिन प्राध्यापकले आफूसँग सीधा सम्पर्कमा रहेर छलफल गर्ने अवसर सार्वजनिक गरे। इच्छुकले सहभागिताको कारणसहित इमेल लेख्नुपथ्र्यो। त्यसअघिको सक्रियताले पनि अवसरको सुनिश्चितता निर्धारण गथ्र्यो। ६ साताका लागि डिजाइन गरएिको उक्त अध्ययनमा 'गुगल प्लस ह्याङ्आउट' सुविधामार्फत विश्वभरका प्राध्यापकसहित ६ जना सहभागी हुन मिल्थ्यो। र, सहभागीहरू पनि तयारी र उत्सुकताका आधारमा सातैपिच्छे फेरिन्थे। दीपेन्द्र भाग्यमानी निस्के। उनले लगातार पढ्ने मौका पाए। भन्छन्, "त्यहाँ हामीले समाजशास्त्रलाई स्थानीय परिवेशका आधारमा छलफल गथ्र्यौं।" कोर्स सकिएपछि प्राध्यापकले उनलाई उत्कृष्ट विद्यार्थीका रूपमा अमेरिका जाने अवसर प्रदान गरे।

एप्लिकेसन एसे : राम्रो कलेजको साँचो

Sketch By: Rabindra Manandhar

चितवन, नारायणगढमा प्लस टू गरेका हुन्, चन्दन शर्मा सुवेदीले। गाईभैँसी पालेर गुजारा चलाउने उनको घरमा कम्प्युटर हुने कुरै भएन। घरमा टेलिभिजन आएको पनि उनले स्कुल सकेपछि मात्रै हो। भारतको कश्मीरमा जन्मिएका हुन् उनी।  त्यहाँ असुरक्षा महसुस गरेर नेपाल फर्कियो, उनको परिवार। उनलाई अहिले बल्ल अनुभव हुन्छ, आफ्नो परिवारको कष्टकर जिन्दगी। त्यही कष्टकर समय उनका लागि यतिबेला प्रेरणा भइदिएको छ। किनभने, त्यसले नै उनलाई अमेरिकाको म्यासाच्युसेट इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी (एमआईटी)सम्म पुर्‍याएको छ, जहाँ भौतिकशास्त्रमा स्नातक गररिहेका छन्।

एमआईटीमा भर्नाका लागि आवेदन दिँदा 'एप्लिकेसन एसे'मा उनले जीवनमा अभिभावकले सिकाएका कुरा यसरी लेखेका छन्, 'मलाई कहिल्यै लागेन, हामी गरबि छौँ। मात्र लाग्थ्यो, खाना केही मीठो भएन, जाडो केही बढी भयो, मेरो घर केही सानो छ।' 

सायद त्यस्तो मन छुने एसे नलेखेको भए उनले त्यहाँ भर्ना पाउने थिएनन् र काठमाडौँकै कुनै सरकारी कलेजमा बीएस्सी पढिरहेका हुन्थे। शीर्ष कलेजहरूको विश्वव्यापी सूचीमा 'टप-फाइभ'बाट विरलै झरेको छ, एमआईटी। सन् २०१२ मा मात्रै स्नातक र स्नातकोत्तरका लागि विश्वभरबाट ४० हजारभन्दा बढीले आवेदन दिए। पढ्ने मौका पाए, केवल ३ हजार ३ सय ६४ ले। इन्जिनियरङि् र विज्ञानका लागि विश्वभर रुचाइने पहिलो कलेज एमआईटीमा पढ्ने रहर कसलाई नहोला? तर, त्यसका लागि पढाइमा मात्र अब्बल भएर पुग्दैन।

हावर्ड, अक्सफोर्ड, पि्रन्सटन, स्ट्यान्डफोर्ड, क्याम्बि्रज, इम्पेरयिल, यल र कर्नेलजस्ता अन्य शीर्ष विश्वविद्यालयमा पनि अवस्था उस्तै हो। "ती हजारौँ विद्यार्थीमध्ये अधिकांशको पछिल्लो तहको ग्रेड, एसएटी/जीआरई, टफेल अंक उच्च हुन्छ," एमआईटीमै इन्जिनियरङि्मा स्नातक गररिहेका शम्भुबाबु कोइराला सुनाउँछन्, "त्यसैले अंकभन्दा बाहिरको यात्रा निकै लामो हुन्छ।" कलेज एसेले त्यही यात्राको गन्तव्य निर्धारण गर्छ।

विश्वभरका थुप्रै कलेजले यो शैलीलाई नै पछ्याउँछन्। एसे त्यस्तो चीज हो, जसले उस्तै प्रतिस्पर्धी विद्यार्थीका माझबाट आफूलाई छुट्याउँछ। विद्यार्थीको क्षमता जीपीए -ग्रेड प्वाइन्ट एभरेज) अर्थात् औसत अंकले मात्र मापन हुँदैन। "अंकसँगै विषयप्रतिको लगाव कस्तो छ भन्ने कलेजले विद्यार्थीबाट खोजिरहेका हुन्छन्," जर्मनीको ज्याकोब्स विश्वविद्यालयमा इलेक्टि्रकल इन्जिनियरङि् एन्ड कम्प्युटर साइन्समा स्नातक गररिहेका ग्रीष्मराज पाण्डेय भन्छन्, "अंकको पुस्ट्याइँ गर्ने र त्यसमा जीवन्तता भर्ने काम एसेले नै गर्छ।"

उनी स्वयंले आफ्नो एसेमा गतिलो स्कुल लाइब्रेरी नहुँदा विज्ञानका नयाँ कुरा सिक्न गरेको प्रयासबारे उल्लेख गरेका थिए। चित्रपुस्तकमा रुचि राख्ने ग्रीष्मको स्वभावलाई एक पुस्तक पसलेले राम्रोसँग बुझेका थिए। त्यसैले आफूकहाँ आउने हरेक नयाँ पुस्तक उनले ग्रीष्मलाई देखाउँदा रहेछन्। एक दिन ग्रीष्मका आँखा एउटा निकै मोटो एवं चित्र पुस्तक डिक्सनेरी अफ साइन्समा परेछन्। तत्काल पैसा नभएकाले उनले आफूले पैसा नजुटाउँदासम्म अरूलाई नदिन आग्रह गरेछन्। त्यही सेरोफेरो समातेर उनले एसेमा लेखेका छन्, 'त्यो पुस्तक मेरा लागि त्यसबेला गुगल वा विकिपिडियाझैँ भइदियो।' 

हाम्रा विद्यार्थी नेता

प्रेम श्रेष्ठ, वर्ष २५ । थुप्रै विद्यार्थीसँगै झिसमिसेमै कलेज पुग्छन् । फरक यत्ति छ, अरू कक्षा कोठा छिर्छन् । उनी भने क्याम्पस परिसरमै व्यस्त हुन्छन् । आफूजस्तै भेटेजतिका विद्यार्थीलाई 'गुडमर्निङ' भन्दै हात मिलाएर भ्याउँछन् । उनीहरूका पीरमर्का सुन्छन् । क्याम्पस प्रशासनसम्म तिनलाई लैजान्छन् । बीबीएस सकेर बसेका उनको आफ्नै कक्षा भने एक वर्षअघिसम्म यस्तै दैनिकीका बीच साँझ मात्र सुरु हुन्थ्यो । कारण उनी सरस्वती बहुमुखी क्याम्पसमा अखिल (क्रान्तिकारी) का अध्यक्ष हुन् । सरकारी कलेजका विद्यार्थी नेताको दैनिकी प्रायः प्रेमकै जस्तो हुन्छ । उनीहरूको खानपानकै समेत ठेगान हुँदैन । 

उनीहरूका झोलामा थुप्रैका भर्नाका र्फम, छात्रवृत्तिका निवेदनजस्ता विभिन्नखाले कागजपत्र हुन्छन् । ठूला-साना आन्दोलन/विरोध विद्यार्थी शक्तिकै भरमा हुने हुँदा त्यसको बोझसमेत उनीहरूमै हुन्छ । लाग्छ, कलेजहरू त्यहाँका प्रशासनका आडमा होइन, विद्यार्थी नेताकै भरमा चल्छन् । 'तर,' श्रेष्ठ त्यसलाई मान्न तयार छैनन्, 'हाम्रा कमजोरी बढी देखिएका मात्र हुन् । 

विद्यार्थी संगठन नभए त बरु सरकारी कलेज बन्दझैं नै हुन्छन् ।' 

कसरी त ? 

उनको भनाइलाई आधार मान्दा हरेकजसो कलेजमा शिक्षक, कर्मचारीका समेत संगठन छन् । त्यहाँ उनीहरूको राजनीतिको अर्को पाटो छ, जसलाई 'ब्यालेन्स' गर्ने काम विद्यार्थी संगठनले गर्ने गरिराखेको छ । अहिले सरकारी कलेजका थुप्रै शिक्षकका आफ्नै निजी कलेज छन् । 

'त्यही शिक्षक निजीमा पढाउँदा राम्रो गर्छन् सरकारीमा गर्दैनन्,' प्रेमको भनाइ छ, 'हामीले केही वास्ता नगर्ने हो भने त उनीहरू नियमित कलेज आउने वा कक्षामा जानेमा समेत हेलचेक्य्राइँ गर्छन् ।' एकैछिन त्रिचन्द्र कलेजका अनेरास्ववियुका अध्यक्ष उमेश आचार्य, वर्ष २५ तर्फ लागौं । उनका भनाइमा एकातर्फ सरकारी कलेजमा केही सिस्टम छैन । त्यसमाथि पुराना ढर्राका कर्मचारीको कार्यशैली पुरातन एवं असहयोगी छ । त्यसले कलेज छिरेकै दिनदेखि विद्यार्थीलाई पिरोल्न थाल्छ । जस्तो, कर्मचारीका ढिलासुस्ती, असहयोगी शिक्षक एवं कलेज पूर्वाधार एवं शैक्षिक सामग्रीमा कमी । उमेशको भनाइ छ, 'कति त प|mस्टु भएर कलेज नै आउन छाड्छन्, कति क्याम्पसभन्दा ट्युसन इन्स्िटच्युटको भर पर्न थाल्छन् ।' 

त्यस्तो अवस्थामा विद्यार्थी नेताले सघाइराखेका हुन्छन् । उनको कलेजमा त्यसैले भर्नाको समय 'हेल्प डेस्क' राखिएको हुँदोरहेछ । भलै, त्यसबेला सघाएकै भरमा विद्यार्थी आफ्नै संगठनतर्फ आकषिर्त हुन् भन्ने उनीहरूको स्वार्थ हुन्छ । 'विद्यार्थीको क्षमता, क्षेत्र कस्तो हो भन्ने त्यसरी नै चिनिन्छ,' उमेश भन्छन्, 'अनि त्यसैअनुसार आफ्नो संगठनमा तान्ने रणनीति बन्न थाल्छ ।' 

'प्रथम हुनेलाई दोस्रोसँग डर हुन्छ’

'जति लेखे पनि नम्बर नै राम्रो आउँदैन !' त्रिभुवन विश्वविद्यालयका विद्यार्थीको साझा गुनासो रहँदै आएको छ। त्यसलाई धनुषाका नवीनकुमार महतो, २७, ले गलत साबित गरिदिएका छन्, स्नातकोत्तरको गणितमा ९४ प्रतिशत अंक ल्याएर। सबै स्नातकोत्तर संकायमध्ये सर्वप्रथम भएर हालै उनले विश्वविद्यालयको चान्सलर पदक र रामप्रसाद मानन्धर पदक पाएका छन्। एक वर्षयता त्रिविकै गणित केन्द्रीय विभागमा पढाइरहेका उनीसँग गरिएको कुराकानी :

एसएलसीयता तपाईंको प्रतिशत कस्तो रह्यो ?
एसएलसीमा ७५, आईएस्सीमा ५०, बीएस्सीमा ७२.४३, एमएस्सीमा ९४ ।

धेरै अंक ल्याउने सूत्र के के हुन् ?
निरन्तर एउटै लयमा पढ्नुपर्छ। परीक्षाका बेला धेरै तनाव लिनुहुँदैन। किताबसँगै इन्टरनेटजस्ता नयाँ स्रोतको पनि प्रयोग गर्नुपर्छ। धेरै कुराको अभ्यास लेखेरै गर्नुपर्छ।

घरमा दैनिक कति घन्टा पढ्नुहुन्थ्यो ?
म कलेजका कक्षा नियमित लिन्थेँ। त्यसैले कलेज हुँदा दैनिक चार-पाँच घन्टा र कलेज नभएको अवस्थामा आठदेखि दस घन्टासम्म पढ्थेँ। एसएलसीयता पढ्ने र पढाउने सँगसँगै गरेकाले मेरो दैनिकी निकै व्यस्त हुन्थ्यो।

जीवनमा मार्कसिटको उच्च अंकले के फाइदा गर्छ ?
मनोबल उच्च पार्छ। मनोबल उच्च भएपछि हरेक कुरामा आँट आउँछ।

सहपाठीबीच प्रतिस्पर्धा कस्तो थियो ?
मेरो विभागमा त प्रथम वर्षमा एक नम्बरले मात्र अर्को साथी दोस्रो हुनुभएको थियो। त्यसैले दोस्रो वर्षमा पछि परिने हो कि भन्ने डर थियो। दोस्रो वर्षमा भने चार नम्बरले अगाडि भएँ।

विश्वविद्यालय पढ्दा छुट्टीका दिन कसरी बित्थे ?
म पत्रपत्रिका पढ्छु। खेलसम्बन्धी कार्यक्रम हेरेर रमाइलो गर्छु।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको नराम्रो पक्ष के हो ?
यहाँ विद्यार्थी, कर्मचारी र शिक्षक सबै सस्तो राजनीतिमा अल्भिmएका छन्। त्यसको अन्त्य हुनेबित्तिकै थुप्रै समस्याको समाधान हुन्छ।

मिसन सीए

अघिल्लो दिनदेखि सुवास बराल, सजिव न्यौपाने र सुवर्ण भण्डारीले आंखा झिमिक्क पारेका छैनन् । दिउसो २ बजेदेखि उनीहरुको सीएको परीक्षा छ । दिनको चार–पांच घण्टा भन्दा कम सुत्न थालको त एक महिना अघिदेखि नै हो । त्यसैले नयां दिल्लीमा चिसो शुरु भइसक्दा समेत उनीहरुको ज्यान नमज्जाले तातेको छ । जति पढे पनि केही थाहा छ जस्तो नलाग्ने समस्या सबैको साझा छ । सीए पढ्ने जुनियर विद्यार्थीहरु हरेकपटक कुनै विषय पढ्न थाल्दा उनी किताबका थाक देखेरै आत्तिन्छन् र लामो सास फेरेर पढ्न शुरु गर्छन् । परीक्षाका बेला हुने रिभिजन त सबै पन्ना पल्टाउन समेत भ्याउंदैनन् उनी । सुवास भन्छन्, “त्यसैले हरेक इग्जाम भगवानकै भरमा दिनुपर्छ ।” कुन पाठबाट कति प्रश्न सोध्ने भन्ने नै हुंदैन ।

सुवास, सजिव र सुवर्णजस्ता थुप्रै नेपाली विद्यार्थीहरु एउटा कठिन मानिएको पढाई सीए अर्थात चाटर्ड एकाउन्टेन्ट पढ्न भारतको राजधानी नयां दिल्लीमा जुटेका छन् । धेरैजसो यहींको लक्ष्मीनगरमा बस्छन् । त्यसै त विरानो ठाउं त्यसमाथि पढाईको उच्च चाप र अनौपचारिक शैलीले नयां दिल्लीमा सीए पढ्ने नेपाली विद्यार्थीको जीवनशैली अन्य विद्यार्थीको तुलनामा निकै फरक छ ।

अहिले लक्ष्मीनगरमा मात्र झण्डै ५ हजार सीए पढ्ने नेपाली विद्यार्थी रहेको बताइन्छ । अधिकांशले सीए पढिने ३ चरणमध्ये पहिलो ६ महिने सिपिटी (कमन प्रोफिसियन्सी टेस्ट) नेपालमै सकेर दिल्ली हान्निएका छन् । दिल्लीमा उनीहरुको पहिलो काम ९ महिने आइपिसिसी (इन्ट्रिगेटेड प्रोफेसनल कम्पिटिसेन्स कोर्स) सक्ने हुन्छ भने त्यसलगत्तै झण्डै ३ बर्षे आर्टिकलसिप सकेर परिक्षा उतिर्ण गरेपछि सीएको सर्टिफिकेट बोकेर घर फर्कन्छन् । तर जुनकुनै देशको नागरिकको लागि सीए सोचेजसरी भइदिंदैन । “सीए बन्ने सपना बोकेर लाखौं दिल्ली छिर्छन्, अन्तिमसम्म पुग्ने हजारौंमा हुन्छन् र केही सयले मात्र पूरा गर्छन्”, सीएको अन्तिम परीक्षा दिने तयारीमा रहेका सविनय घिमिरे भन्छन्, “गारो त गारो छ ।” 

यी पढन्ते लाहुरे

बलिउड ब्लकबास्टर ‘वीर–जारा’मा पहिलोपटक लाहोर देखेका थिए, अजय जायसवालले । फिल्ममा देखिएको शहर र  त्यहाँका भवनका आर्किटेक्चरले प्रभावित पारेता पनि फिल्मले दिएको समग्र इम्प्रेसन भने त्यति राम्रो थिएन, लाहोरको । बिबिसी र सिएनएनमा देखिने पाकिस्तानका दर्दनाक दृश्यका त कुरै भएन । दिनहुँजसो हेडलाइन बन्ने तिनका समाचार सधै हत्या, हिंसा र विस्फोटनका खबरले भरिएका हुन्थे । त्यही सहि, गजलगायक गुलाम अली र पपगायक आतिफ अस्लमका ‘डाइहार्ट फ्यान’ उनलाई उनीहरुकै गृहनगर पुग्नबाट कसैले रोक्न सकेन । त्यसबाहेक जुनुन, नुरी, जलजस्ता चर्चित पाकिस्तानी पप ब्याण्डका कन्सर्ट उनीहरुकै शहरमा हेर्ने उनको एउटा पुरानो धोको छ जुन भने अहिलेसम्म पूरा हुन सकेको छैन । ३ बर्षयता यहींको पञ्जाब विश्वविद्यालयमा फार्मेसीमा स्नातक गरिराखेका छन्, अजय ।

लाहोर अहिले जति विरानो ठाउँझैं लागेता पनि यससँगको नेपाली साइनो निकै पुरानो र नजिकको छ । भारत–पाकिस्तान छुटिनुअघि नेपालीहरु काम गर्नका जाने एउटा गतिलो गन्तव्य त्यसबेलाको भारतको पञ्जाब प्रान्त थियो । र, पञ्जाबको राजधानी लाहोरबाटै लाहुर जन्मिएको हो । स्वतन्त्रतापछि पनि अहिले दुवैतर्फ पञ्जाब प्रान्त छन् । नेपालमा लाहुर शब्द अझै मरिसकेको त छैन । तर, अब लाहोर जानेलाई मात्र नभई पैसा कमाउने विदेशीनेलाई कहिंकतै लाहुरे भनिन्छ । तर असली लाहुरेहरु भने अब काम गर्न नभई पढाईका लागि लाहोरमा छन् । अहिले झण्डै २ सय ५० नेपाली विद्यार्थीहरु विभिन्न संकायमा यहाँका विभिन्न विश्वविद्यालयत तथा कलेजमा अध्ययनरत छन् । 

राजविराजका दिनेशकुमार नेपाल विश्वविद्यालयमा स्वागत हुदाको क्षण सम्झन्छन् । ‘वेलकम टु दि सिटी अफ लिभिङ हाट्र्स’, कसैले उनलाई भनेको थियो । पछि उनले थाहा पाए लाहोर पूर्वको पेरिस, पाकिस्तानको मुटु, बंगैचाको शहर, चाडपर्वको शहरजस्ता अनेकौं नामबाट चिनिंदो रहेछ । ‘लिभिङ हाट्र्समा भने निकै दम छ’, हालैको एक मध्यान्न पञ्जाब विश्वविद्यालयको क्यान्टिनमा उनले अनुभव साटे, ‘लाहुरीहरु सांच्चिकै जीउंन जानेका छन् । काम, मनोरञ्जन  र अनुसाशनको समिश्रण यिनमा निकै गज्जबको छ ।’

कलेज 'बाउन्सर’

सुधीर नेपाल र प्रदीप बस्याल 

काठमाडौँ पिंगलास्थानस्थित पिरामिड इन्टरनेसनल कलेजमा विद्यार्थीलाई अनुशासनमा राख्ने जिम्मा हिक्मत थपलियाले पाएका छन् । कलेजका अनुशासन प्रमुख अर्थात् डीआई -डिसिप्लिन इन्चार्ज) हुन् उनी, त्यसैले अभिनेताले जस्तै अभिनय गररिहनुपर्छ। भन्छन्, "कलेजमा अनेकखाले विद्यार्थी हुन्छन्, जसलाई अनेक हर्कत गरेर अनुशासनमा राख्नुपर्छ।"

काठमाडौँका अधिकांश निजी कलेजमा अनुशासन अहिले हिक्मतजस्ता डीआईकै हातमा छ। झट्ट हेर्दा कलेजहरूले डीआई किन राखे होलान् भन्नेजस्तो लागे पनि केही निजी कलेज चहारयिो भने उनीहरूको महत्त्व राम्ररी बुझिन्छ। डीआईबिनाका निजी कलेज सरकारीझैँ लाग्छन्, जहाँ कुनै नियम हुँदैन, भए पनि त्यसको पालना गरँिदैन। "डीआई बातदेखि लातसम्म चलाउन सक्ने हुनुपर्छ," थपलिया भन्छन्, "नत्र विद्यार्थीले गन्न छाड्छन् र डीआई हुनुको अर्थ नै हराउँछ।" त्यसैले झट्ट हेर्दा कडा स्वभावको व्यक्तित्व भएका व्यक्ति नै यस्तो काममा खटिएका भेटिन्छन्। डीआईसँग अरू सीप र कौशल पनि चाहिन्छ। जस्तो : थपलियामा इँटा, खुकुरी र चेनसँग जुध्ने राम्रो कला छ, जसबारे विद्यार्थीलाई समेत राम्ररी थाहा छ। काठमाडौँ जिल्ला खेलकुद विकास समितिका अध्यक्षसमेत रहेका उनी थप्छन्, "अचेल लफडा गर्नमा विद्यार्थी निकै तल्लो हदसम्म उत्रिन्छन्, त्यसैले डीआई जस्तोसुकै अवस्थाका लागि तयार रहनुपर्छ।"

वर्नहार्ट कलेज, बल्खुका डीआई उज्जैन सिंहसँग अनुभव छ, विद्यार्थीलाई थोरै थर्काउँदा वा सम्झाउँदा कलेजमा त उनीहरू केही बोल्दैनन् तर कलेजबाहिर उनीहरू 'शेर' बन्न थाल्छन्। कसैले आफँै त कसैले अरूलाई लगाएर फोन र एसएमएसमार्फत धम्की दिइरहेका हुन्छन्। उनलाई आएको एउटा एसएमएसको बेहोरा यस्तो थियो, 'तपाईं विद्यार्थीमाथि हात नहाल्नुहोला, नत्र हात काटिन सक्छ।' त्यसैले कलेजका प्रायः डीआई त्यस्ता हुन्छन्, जसलाई देखेर उन्मत्त विद्यार्थीले समेत बदमासी गर्नुअघि दुईपटक सोचून्। कलेजमा हरेक विद्यार्थीलाई नजिकबाट चिन्ने भनेका डीआई नै हुन्। सायद उनीहरूलाई मात्रै कलेजका अधिकांशको नाम थाहा हुन्छ। उज्जैन थप्छन्, "उनीहरूका बानी-बेहोरा, हाजिरी र परीक्षाको नतिजाजस्ता चौतर्फी कोणबाट उनीहरूको मूल्यांकन हुन्छ।"

डीआई रूखो र कडा मात्र भएर पनि चल्दैन अचेल। कलेजमा त्यस्ता थुप्रै विद्यार्थी हुन्छन्, जो कहिल्यै बदमासी गर्दैनन्, साथीसँग पनि कम नै घुलमिल हुन्छन्। तर, परीक्षाको नतिजामा उनीहरूको प्रदर्शन न्यून देखिन्छ। त्यस्ता 'लो प्रोफाइल'मा बस्ने विद्यार्थी पनि थुप्रै अवस्थामा कुलतमा फस्नेजस्ता अनेकन् समस्याले जेलिएका हुन्छन्। सान इन्टरनेसनल कलेज, गैरीधाराकी डीआई सुलोचना श्रेष्ठ -मानन्धर) भन्छिन्, "त्यस्तालाई डर होइन, मायाको अस्त्रले बढी काम गर्छ।" त्यसैले उनी डीआई विद्यार्थीका लागि कलेज जीवनको सच्चा अभिभावक हुनुपर्ने ठान्छिन्।

किताब बाँड्ने काइदा

कसैको घरमा किताबको थुप्रोले हैरान पारेर कौडीको भाउमा बेच्नुपर्ने अवस्था आउँदा कतै भने पैसाको अभावमा मानिसहरु पुस्तक पढ्नबाट बञ्चित भइराखेका हुन्छन् । देशको भौगोलिक विकटताले गर्दा पैसा नै खर्चेर पनि धेरैतिर पुस्तकहरु पाइँदैन । त्यसैले अहिले केही सिर्जनशील युवाहरुले ‘गाउँमा किताब अभियान’ शुरु गरेका छन् । अभियानका लागि बिभिन्न प्रकाशन गृह, साहित्यकार, समाजसेवी, अभिभावक, युवा/बिद्यार्थीले आफुसँग भएका नयाँ तथा पुराना पुस्तकहरु जुटाइराखेका छन् जसक्रममा अहिलेसम्म सात हजार बढि पुस्तकहरु संकलन भइसकेको  छ ।

संकलित पुस्तकहरु पहिलो चरणमा यही असारको पहिलो साता श्री नेपाल राष्ट्रिय सामुदायिक उच्चमावि, जर्बुटा सुर्खेत, सिद्धेश्वर उच्चमावि नलाङ, धादिङ, श्री सुर्योदय मावि सरिखेत, मकवानपुर र श्री महेन्द्र निमावि बावियाबर्ता, मोरङमा पुस्तकालय स्थापनाका लागि हस्तान्तरण गरिंदैछ ।

यसक्रममा इन्टरनेट सामाजिक सञ्चालका फेसबुक तथा ट्वीटरको समेत ठूलो साहारा लिइएको प्रकाश लामिछानेले बताए । जसमा काठमाडौं बाहिर हेटौडाबाट मात्रै १ हजार पुस्तक संकलन भएका थिए । अभियानको हल्ला इन्टरनेटबाट फैलिएपछि विदेशबाट समेत सहयोग शुरु हुन थाल्यो । बेलायतमा रहेका युवा ङ्वाङ छोपेलले अभियानका लागि नेपाली समुदायबाट ७२ हजार रुपैया संकलन गरे भने अमेरीका तथा अष्ट्रेलीयामा बसोबास गर्ने मृदुला कोइराला तथा प्रकाश नेपालीले १५ हजार रुपयाँ उठाएर पठाए । एक अभियानकर्ता तथा सञ्चारकर्मी विनयशेखर भन्छन्, ‘यसबाट बिद्यार्थीका लागि आवश्यक पाठ्यपुस्तक तथा स्टेशनरी समेत खरिद गरेर पुस्तकालयका लागि अन्य सामाग्रीको जोहो गर्दैछौं ।’

यो मन त मेरो नेपाली हो

"यी नेपाली विद्यार्थीहरु विश्वकै लागि नमूना बनेका छन्"

अंकित अधिकारी र प्रदीप बस्याल

। PUKAR MALLA ।  Pic By: Ravi Manandar 

अमेरिकी हुँदोहुन् त अहिले उनी त्यहाँको कुनै राजनीतिक पार्टीको आँखामा परिसकेका हुन्थे । पत्रपत्रिकाले उनलाई पच्छ्याउन थाल्थे । त्यसपछि सायद उनको प्रदर्शन हेर्दै राजनीतिक भविष्यको अड्कलबाजी शुरु हुन्थ्यो । तर त्यहाँ नेपाली विद्यार्थी पुकार मल्ल, ३५, पुगे । गतसाल मात्र हार्वडबाट जनप्रशासनमा स्नातकोत्तर सकेका उनी विश्वका उत्कृष्ट लिडर उत्पादन गर्ने थलोमा विद्यार्थी वर्गको नेतृत्व गर्न पाउनाले चर्चामा रहे । सन् २०१०–११ का लागि हार्वड ग्रेजुयट काउन्सिलका अध्यक्ष हुन् मल्ल । 

हार्वडका विभिन्न १२ ग्रेजुयट स्कुलहरुको पनि केन्द्रिय निकायमा यसअघि कुनै पनि नेपालीले प्रतिनिधित्व गर्ने अवसर पाएका थिएनन् । त्यसै त हार्वडमा नेपाली विद्यार्थी निकै कम जान्छन् त्यसमाथि त्यहाँ यस्तो पद पाउनु कम चानचुने काम होइन । यो त्यस्तो पद हो जहाँ बाराक ओबामा हार्वड स्कुल अफ ल मा ‘हार्वड ल रिभ्यु’ मात्र को अध्यक्षमा पहिलो अफ्रिकन अमेरिकनको रुपमा निर्वाचित हुँदा उतिबेलै अमेरिकी सञ्चारमाध्यमा खुबै चर्चा भएको थियो । 

यता निर्वाचित भए लगत्तै नेपालमा समेत एकखाले बौद्धिक तथा नेटिजन पुस्ताले उनलाई, यहाँ चाहिएको राजनीतिक नेतृत्व पुकारजस्तो हुनुपर्ने भन्ने बहस चलाएका थिए । तत्काल राजनीतिमा लाग्ने/नलाग्ने त उनले निक्यौल गरिसकेका छैनन् । ‘तर’, उनले भने, ‘अबका केही बर्षमा देश फर्कनुपर्छ ।’ सामाजिक कार्यमा भिड्ने उनको योजना छ । विदेशी भूमिमा हुँदा समेत उनी देशकोबारे हरबखर चिन्तित रहने बताउँछन् ।

‘नेपालको युवा’ नामक एक सामाजिक संस्थाका सहसंस्थापक हुन् उनी जसले विदेशमा रहेका नेपाली युवाहरुलाई देशका लागि बौद्धिक तथा भौतिक रुपमै लाग्न अन्तर्राष्ट्रिय सञ्जालको रुपमा काम गरिराखेको छ । ‘सायद अहिललेलाई मैले गरिराखेका यी काम पनि राजनीतिक रुपमा नभएपनि आफूमा नेतृत्व क्षमता विकास गर्ने उत्कृष्ठ थलो हुन्’, उनी ठान्छन्, ‘हामीकहाँ शक्तिमा पुग्नुलाई मात्र नेतृत्व ठानिन्छ तर नेतृत्वकर्ताको भूमिका उसले त्यसपछि गर्ने कामसँग जोडिएको हुन्छ ।’

अश्लिल साइटको यात्रा

अमेरिकी पोर्न उद्योगकी स्टार सन्नी लियोन, ३०, टेलिभिजन सो ‘बिग बोस’मा सहभागि हुन भारत आउने हल्ला चल्न थालेदेखि नै त्यहाँ एकखाले तहल्का शुरु भएको थियो । तर त्यसको असर छिमेकी देशहरुमा समेत उस्तैगरी पर्‍यो । बंगलादेश र पाकिस्तानमा सबैभन्दा बढ्ता गुगलमा खोजिएको सेलिब्रेटी बनेकी लियोनको सर्चदर नेपालमा समेत पछिल्लो झण्डै साढे ३ महिनामा १५० प्रतिसतले बढ्यो । यसरी नेपाली नेटिजन्समा लियोनप्रति आकासिएको मोह नेपालीको पोर्न रुचि दर्शाउने राम्रो सूचक हो । 

नेपालमा इन्टरनेट भित्रिएको दुई दशक (सन् १९९४ मा भित्रिएको हो) पनि भएको छैन । अझ त्यसमाथि साधारण नेपालीले सर्वसुलभ ढंगबाट इन्टरनेट चलाउन थालेको इतिहास एक दशकभन्दा कमको छ । तर पनि यसबिचमा इन्टरनेट चलाउने गति यति दू्रत गतिले बढ्यो कि पोर्नको स्वाद चाख्ने कुरा नेपालीहरुको लागि समेत अब ठूलो रहेन । विश्वबैंकले सन् २०११ म सार्वजनिक गरेको तथ्यांक अनुसार सन् २०१० सम्ममा नेपाललमा कुल जनसङ्ख्याको ६.८ प्रतिसतमा इन्टरनेटको सहज पहुँच पुगेको छ जुन सन् २००९ बाट २०१० सम्ममा आइपुग्दा १६० प्रतिसतले बढेको थियो भने सन् २०१० बाट सन् २०११ म ७४ प्रतिसतले । यो जमात भनेको मुलत: शिक्षित युवा र शहरीया अधबैसे वर्ग हो जसकै जुन इन्टरनेट सञ्जालमा पोर्न सामाग्रीको उपभोक्ता हो । 

त्यसैले पछिल्लो समय इन्टरनेटमा पोर्न सर्चको मामिलामा नेपाल समेत अगाडि देखिन थालेको छ । गुगल इन्साइटको विवरणका अनुसार सन् २०११ लाई हेर्ने हो भने सबैभन्दा बढि गुगलबाट खोजिएका सेक्सजडित कि–वर्डहरुमा ‘फ्रि–सेक्स’, ‘नेपाली सेक्स’, ‘सेक्स भिडियोज’, ‘इण्डियन सेक्स’, ‘सेक्सी’, ‘सेक्सगर्ल’, ‘हटसेक्स’, ‘पोर्न सेक्स’ पाइन्छन् । त्यसबाहेक नेपालबाट समग्र सर्चदर बढिरहेका कि–वर्डहरुमध्ये समेत दशमध्ये आधाजसो पोर्न सामाग्री हेर्ने उद्देश्यबाट प्रेरित छन् । ‘सेक्स फार्मर’, ‘सेक्स टोय’, ‘सन्नी लियोन’, ‘सेक्स डटकम’ र ‘सेक्सीयेष्ट भिडियो’ सर्चदर बढिराखेका त्यस्ता शब्दहरु हुन् । त्यसबाहेक अर्को रोचक तथ्य के छ भने सन् २००४ यता नेपालमा यसरी सेक्ससँग जोडिएका सामाग्री खोज्ने दर निरन्तर बढिमात्र रहेको छ । स्मार्टफोनको प्रयोगसँगै झन् इन्टरनेटमा पोर्न सर्च बढेको हो । घरमा वा सार्वजनिक ठाउँमा हेर्न असहज हुनेका लागि अहिले यो सबैभन्दा राम्रो विकल्प बनेको छ । प्लसटुका विद्यार्थी किरण महत (नाम परिवर्तन) भन्छन्, ‘शिक्षक नहुँदा त्यसैले कक्षाकोठाभित्रै समेत पोर्न साइट हेरिन्छ ।’

बुढेसकालको हार्वड यात्रा

दीक्षान्त समारोहमा एक प्राध्यापकले भोजराज पोखरेललाई सोधे, ‘हार्वडको सर्टिफिकेटलाई तिमी कहाँ प्रयोग गर्छौं ?’ उत्तर दिँदाको त्यो क्षण अझै सम्झन्छन् जतिखेर अनायसै मुहारमा बेग्लै मुस्कान सिर्जना भएको थियो रे उनको ।  भनेका थिए, ‘यो सर्टिफिकेटसँग मेरो केही लिनुदिनु छैन । यो त मबाहेक बढिमा मेरी श्रीमतीले हेर्लिन् । म यहाँ विशुद्ध ज्ञान आर्जनको लागि आएको थिएँ ।’ हार्वड केनेडी स्कुलबाट जनप्रशासनमा स्नातकोक्तर पोखरेलले त्यसो भन्नुका पछाडि व्यक्तिगत जीवनका विभिन्न कथाका श्रृङ्खलाहरु जोडिएका छन् जसको शुरुवात त्यस दीक्षान्त समारोहभन्दा झण्डै एक बर्षअघि उनले लिएको एउटा साहसिक कदमबाट शुरु भएको थियो । उनी आफू बाहल रहेको प्रमुख निर्वाचन आयुक्तको पदबाट बिचैमा राजीनामा दिएर पढ्नका लागि अमेरिकाको हार्वड विश्वविद्यालय हान्निएका थिए ।

ऐतिहासिक संविधानसभाको निर्वाचन सफलतापूर्वक सम्पन्न भएको अवस्था नेपालको लागि एउटा बेग्लै उपलब्धीको समय थियो र उत्तिकै ठूलो उपलब्धी प्रमुख निर्वाचन आयुक्तको रुपमा त्यसबेला जिम्मेवारीमा रहेका पोखरलको लागि पनि । राष्ट्रिय/अन्तर्राष्ट्रिय तहबाट उनी बधाईका पात्र बनेका थिए । हुन पनि त्यसबेला निर्वाचन सम्पन्न गर्नु अन्य बेलाको निर्वाचनजस्तो काम थिएन । भर्खर सशस्त्र द्वन्द्वमा बन्दुक बिसाएर आएको एनेकपा (माओवादी) एकातर्फ थियो भने अर्कोतर्फ मुलधारका ‘संसदवादी’ दलहरु समेत आपसी अन्तरविरोधका साथ ‘जबरजस्त’ संविधानसभामा जान मानेका थिए । त्यस्तो अवस्थामा निर्वाचन  गर्नुपर्ने ठूलो चुनौतिलाई पोखरेल नेतृत्वको निर्वाचन आयोगले फत्ते गरेको थियो, अपेक्षा गरिएभन्दा राम्रोसँग । सायद, त्यही ‘शाख’ बाँकी जीवन राम्रोसँग बिताउनको लागि काफी थियो, पोखरेललाई । तर छ बर्षे कार्यावधिको साढे दुई बर्षमै उनले स्वइच्छाले उक्त जागिर छाडेर पढ्न कस्सिएका थिए । 

सञ्चारमाध्यमले उनको राजीनामालाई निकै प्रमुखता दिए किनभने धेरैको लागि त्यो ‘अस्वभाविक’ र ‘अनौठो’ दुवै थियो । त्यस कदमको पछाडि कतिले ‘राजनीतिक गन्ध’ त कतिले ‘अर्को महत्वपूर्ण जिम्मेवारीको लागि’ लागि हुन सक्ने लख काटेका थिए । तर शान्त स्वभावका पोखरेलले त्यतिधेरै ‘कम्प्लेक्सिटिज’ का बिच ‘सिम्पल’ भाषामा भनेका थिए, ‘अन्तरआत्माले स्वतन्त्र जीवन बिताउने इच्छा व्यक्त गर्‍यो त्यसैले राजीनामा दिएको हुँ ।’ कसले त्यति सजिलै पत्याओस्, पत्याएनन् । तर उनलाई राजीनामा दिनु अगाडि नै लागेको थियो ‘धेरैले कि त बौलाहेको या फर्सीको मुखमा कुभिण्डो’ सोच्नेछन् आफ्नो उक्त कदमको लागि ।

त्यतिधेरैका आश्चर्यलाई चिर्दै राजीनामाको महिनाभित्रै उनी अमेरिका हान्निए । त्यो उमेरावस्था, अनुभव र हैसियत भएको मान्छे किन बुढेसकालमा पढ्न हान्नियो भनेर त्यसबेला धेरैले सोधे भोजराजलाई । उनी हाँस्दै भन्छन्, ‘म स्वयंले पनि शुरुका केही समय आफैलाई यही प्रश्न खुबै गर्थें ।’ 

त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर सकेको झण्डै ३८ बर्ष पुगिसकेको थियो उनको । ‘किन त त्यसो भए हार्वड ?’ उनी भन्छन्, ‘यसमा मेरो जीवनका नीजि स्वार्थ र संकल्पहरु जिम्मेवार छन् ।’ उनलाई जीवनको यो समयमा आएर सोच्दा बल्ल लाग्न थालेको छ, त्यसबेला आफूले जान्नको लागि पढेको रहेनछु भन्ने । भन्छन्, ‘ज्ञान हाँसिल गर्न होइन, सर्टिफिकेट हाँसिल गर्न पढियो । कहिले स्नातकको सर्टिफिकेट हात लाग्ला र शाखा अधिकृत हुनको लागि योग्य ठहरिएला भने जसरी ।’ त्यसबाहेक उनले झण्डै तीन दशक काटेको कर्मचारीतन्त्रको एउटा दुर्भाग्य पनि जोडिएको छ यस कदमको पछाडि । ‘माथिल्लो पदमा पुगेपछि उसलाई कसैले प्रश्न गर्न सक्दैन जसले उसलाई सर्वेसर्वा गराउँछ र आफू कहाा छु भन्ने बोध नै हुन पाउंदैन’, उनी भन्छन्, ‘त्यसले मानिसलाई माथिल्ला ओहदामा पुर्‍याउँदासम्म झनै बढि अज्ञानी बनाइराखेको हुन्छ ।’ 

उनी यसलाई नेपालको मात्र नभएर विकाशोनमुख मुलुकहरुको साझा समस्या देख्छन् । ‘उच्च पदमा भएको व्यक्तिले गलत नै कुरा गरेपनि सुन्नुपर्छ । प्रश्न गर्‍यो भने काम बिर्गन सक्छ भनेर कसैले त्यस्तो आँट नै गर्दैनन्’, उनी स्वयं त्यही संस्कारमा झण्डै ३ दशकबढि हुर्किए र त्यही संस्कार तोड्ने अवसर पनि खोज्दैथिए । भन्छन्, ‘मानिसले एउटा तह र तप्का हाँसिल गरेपछि ऊ व्यक्ति नभई संस्था बन्छ र उसको व्यक्तिगत दिनचर्याले समाजमा निकै महत्व राख्छ ।’ हार्वडसँग सम्बन्ध जोडिनु पछाडिको एउटा कथाको हो यो ।

मातराको मज्जा

'दक्षिण एसियाली परिवेशमा द्वन्द्वको नजिकबाट अध्ययन गर्ने भए श्रीलंका स्वर्णभूमि हो।' त्रिभुवन विश्वविद्यालयका एक प्राध्यापकले भनेको यस वाक्यले श्रीलंका पुग्नुअघि नै राजेन्द्र सेन्चुरी, २५, लाई अझ बढी उत्सुक बनाएको थियो। श्रीलंकाको दक्षिणी छेउको तटीय सहर मातरा पुगेकै दिन त्यहाँको शान्त वातावरण र समुन्द्री किनारा देखेर सेन्चुरी छक्कै परे। उनमा कौतहूल थियो, शान्तिपूर्ण वातावरणको समाज कत्तिको शान्त होला ? रुहाना विश्वविद्यालयमा द्वन्द्व, शान्ति र विकासमा स्नातकोत्तर पढ्न पुगेका सेन्चुरीले विस्तारै यहाँको अध्ययन/अध्यापन शैली, तरिका र समाजका बारेमा भेउ पाउन थाले। 

सन् २००९ मा अन्त्य भएको झन्डै तीन दशक लामो जातीय द्वन्द्वपछि पनि त्यहाँका मानिसमा अझै आपसी द्वन्द्वको अवशेष भेटे उनले। विश्वविद्यालयमा पढ्न आएको एउटा तामिल साथीलाई सिंहालीको बहुसंख्या रहेको मातारा सहरमा डेरा खोज्न निकै सास्ती खेप्नुपरेछ। "साथीको सास्तीमा हामी नेपाली विद्यार्थीले सहयोग गर्‍यौँ," सेन्चुरी भन्छन्, "अन्ततः नेपालीहरूको रोहवरमा मात्र यहीँको नागरकि रहेको त्यो साथीलाई डेराको बन्दोबस्त भयो।" 

अब्बल अध्ययन

विश्वका शीर्ष कलेजमा पढ्ने नेपालीहरुको कथा

Shambhubabu Koirala, MIT

“लण्डनमा मेरो होस्टेलबाट कलेजसम्म पुग्नको लागि स्कुल गाडि पकड्नु पथ्र्यो । सामान्य हिंडाइले म १४ मिनेटनमा उक्त गाडि पकड्न सक्थें । तर जब गाडि आउन ७ मिनेट बाँकी रहन्थ्यो, तब मात्र म होस्टलबाट हिँड्थे । गाडि छुट्न नदिनको लागि मैले आफ्नो गतिलाई दोब्बर पार्नु पथ्र्यो । त्यसो गर्दा पनि मैले आफ्नो २ बर्षे पढाईमा कहिल्यै कक्षाहरु छाड्नु परेन । त्यही ७ मिनेटको समय नै मैले रमाइलोको लागि तयार पारेको एउटा समय थियो । गाडि छुट्न नदिनको लागि दुर्गुने उक्त समयमा  सडकमा देखिने व्यक्तिहरु, गाडिका आवाजहरु, चराचुरुंगीका स्वरहरु र मेरो शरीरमा स्पर्स गरेर जाने हावाहरुले मलाई निकै आनन्द दिन्थ्यो ।” शम्भुबाबु कोइराला, २१, को यही भाव समेटिएको “एप्लिकेसन एसे” ले उनलाई विश्वका प्राविधिक विद्यार्थीहरुको ड्रिम कलेज म्यासाच्युचेट इञ्स्चिच्युच अफ टेक्नोलोजी     (एमआईटी) मा भर्ना दिलायो । “तिमीले रमाइलोको लागि गर्ने कुनै एउटा काम उल्लेख गर ?” भन्ने प्रश्नको उत्तरमा उनले उक्त निबन्ध लेखेका थिए ।

Roshan Sharma, Williams 

त्यसैले अहिले उही सोलुखुम्बुको २१ बर्षे ठिटो एमआईटीमा छन् । स्नातक तहमा एमआईटीमा अहिले ४ जना नेपाली विद्यार्थीहरु मात्र छन् । युएस न्युजले बर्षेनी निकाल्ने विश्वका उत्कष्ठ कलेजहरुको रेङ्किङमा यसपटक एमआईटी पांच नम्बरमा छ भने इञ्जिनियरिङ तथा आइटी कलेजको सूचिमा एक नम्बरमा । धेरैपटक समग्र मुल्यांकनमा पहिलो नम्बरमा पनि परिसकेको एमआईटीको लागि कहिलेकाहीँ रेङ्किङमा केही तलमाथि पर्दैमा खासै ठूलो असर गर्दैन । शम्भुबाबु भन्छन्, “म एमआईटी के हो भनेर प्रस्ट्याउनै सक्दिन । यो सबथोक हो ।” उनको भनाई आफैमा एमआईटीको विशेषता झल्काउने एउटा प्रयाप्त आधार थियो । पूर्व संयुक्त राष्ट्रसंघका महासचिव कोफी अन्नान, एपोलो ११ का अन्तरिक्षयात्री बज एल्ड्रीन, अमेरिकी बैंक ‘फेडरल रिजर्भ’ का अध्यक्ष बेन बर्नाकीजस्ता कयौं चर्चित एवं प्रभावशाली व्यक्तिहरु जन्माइसकेको एमआईटी कतिसम्म अगाडि छ भन्ने जान्न २००१ को नोबेल पुरस्कारलाई आधार बनाउँदा  पनि हुन्छ, जहाँ ५ विधामा ८ जना एमआईटीसबद्ध व्यक्तिहरुले पुरस्कार हात पारेका थिए ।

Kiran Rana, Stanford 

के छ त्यस्तो एमआईटीमा ? शम्भुले कारणका फहरिस्त सुनाए, “सबैखाले विचारको कदर, प्रयाप्त रिसर्च र सिर्जनशील विद्यार्थीको जमघट ।” उनले भनेको तेस्रो कारणबाटै शुरु गरौं । तर को कति सिर्जनशील भनेर नाप्ने मापदण्ड के त ? “अफ्कोर्स एप्लीकेसन्स एसेज”, उनले थपे, “एमआईटीले चाहेको भए स्याट (गणित र अंग्रेजी समेटिएको एउटा परीक्षा जसकै आधारमा धेरै विश्वविद्यालले छात्रवृत्ति दिन्छन्) मा शतप्रतिसत अंक ल्याएकालाई मात्र पनि लिन सक्थ्यो तर उसले त्यो भन्दा बढि सिर्जनशील विद्यार्थी खोजिराखेको हुन्छ ।” निवेदकहरुको निबन्धमार्फत उसले जीवन र आफ्नो करिअरलाई कसरी लिइराखेको छ भन्ने जान्न खोज्छ । र, विद्यार्थीले भर्ना पाउने सबैभन्दा बलियो आधार पनि त्यही नै हो । त्यसैले एमआईटीजस्ता राम्रो कलेजमा भर्ना पाउनु पछाडिको एउटा प्रमुख कारण “एप्लिकेसन्स आर्ट” नै हो जस्तो लाग्छ उनलाई ।

उसो त बुढानिलकण्ठ स्कुल, काठमाडौंबाट एसएलसी सकेपछि उनी प्लसटु सरहको अन्तर्राष्ट्रिय ब्याक्यालोरियट (आईबि) पढ्न छात्रवृत्तिमै लण्डन पुगेका थिए । त्यहाँबाटै उनको लागि एमआईटी सपना शुरु भएको थियो । आईबि सक्नुअघि एउटा ४ हजार शब्दमा ‘एक्टेन्डेड एसे’ (थेसिसजस्तो) लेखनुपर्छ जतिखेर उनले नेपालको यार्सागुम्बाबारे अध्ययन गरेका थिए । त्यसबारे थप रिसर्चका उनले राम्रो वातावरण हुने कलेजको खोजीमा थिए । उनको भाग्य बलियो रहेछ । अन्तत: बार्षिक ६० हजार डलरको छात्रवृत्तिमा एमआईटी नै जुर्‍यो उनको लागि ।