आँखैअघि हिमाल

पशुपति एकेडेमीमा कक्षा-३ मा पढ्छन्, दीपेन्द्र डाँगी । उनलाई गएको आइतबार स्कुलमा साथीहरूले घेरा हालेर सोधे, 'तिमीले चढेको प्लेन कस्तो थियो ?' डाँगीले आकाशतिर हेर्दै साथीहरूलाई भने, 'एक्कैछिन पख ल, आकाशमा आउँछ अनि देखाउँछु ।' ठ्याक्कै त्यही भए पनि नभए पनि उनले एक दिन अगाडि आफू चढेझैं लाग्ने जहाज देखाए साथीहरूलाई । उनले सुनाए, 'हामीले यहाँबाट देख्ने प्लेन मात्र सानो हो, चढ्न जाँदा त क्या ठूलो हुँदो रै'छ ।' उनको कुरा सुनेपछि त्यसअघि हवाई जहाज नचढेका थुप्रैले अचम्म माने । 

दीपेन्द्र काठमाडौंको बाल मन्दिरमा बस्छन् । त्यहाँ उनीजस्ता एक सय ५० जना बालबालिका बस्छन् । कोही बाबुआमा दुवै गुमाएका त कोही आमाबुवामध्ये कसैले अर्को विवाह गरेपछि अलपत्र भएका छन् । शारीरिक-मानसिक समस्या झेलिरहँदा वा आमाबुवा जेलभित्र हुँदा  स्याहार गर्ने कोही नभएपछि एक्लो भएका पनि छन् बाल मन्दिरमा । प्लेनमा उडाउने भनेपछि कसलाई, उडाउने कसलाई नउडाउने छान्न निकै हम्मेहम्मे परेको बाल मन्दिरका उपनिर्देशक बालकृष्ण डंगोल बताउँछन् । 

१८ जना लैजान मिल्नेमा उनीहरूले आधा छात्र, आधा छात्रा छाने ।  बोल्न र सुन्न दुवै नसक्ने कविता गुरुङ एवं मानसिक विकास राम्रोसँग नभएकी आशा क्षेत्रीलाई छुटाउनै नहुने ठाने । बौद्धिक विकास राम्रोसँग नभएका दिदी-बहिनी अनिता दाहाल र संगीता दाहालले पनि हवाई जहाज चढ्न पाए । प्लेन चढ्दा उनीहरू यति खुसी भएछन् कि अरू साथीहरूले उनीहरू त्यति धेरै रमाएको यसअघि देखेकै रहेनछन् । 

भाद्र २९ अर्थात् बाल दिवसको अवसर पारेर उनीहरूलाई यति एयरलाइन्सले माउन्टेन फ्लाइटमा लगेको थियो । माउन्टेन फ्लाइट हवाई जहाजबाटै हिमालहरू नजिकबाट चियाउने अवसर हो । अनिताले भनिन्, 'झन् त्यसमाथि प्लेनमा एयर होस्टेस दिदीले कलर ब्याग र टि-सर्ट पनि दिनुभयो ।' 

प्लेनबाट तल हेर्दा घर र गाडीहरू कस्ता देखिन्छन् भन्ने जान्न धेरै रहर लागेको थियो रे पूजा महरालाई । उनले भनिन्, 'प्लेन उड्न थालेपछि घरहरू त कस्तो सानो सानो देखिन थाले । पछि त केही पनि देखिएन ।' सबैलाई चकित पारेको कुरा त बादलभन्दा माथि प्लेन उडेको देखेर रे । कक्षा ३ मा पढ्ने वसन्त नेपालीले कोपिलालाई भने, 'बादल कत्ति धेरै माथि छ भन्ने लाग्थ्यो, प्लेन त त्योभन्दा नि माथि पुग्दो रै'छ ।' जब प्लेन हिमालको नजिक पुग्यो एयर होस्टेस अस्मिता अग्रवालले पालैपालो हिमालको नाम भन्दै चिनाइन् । उनीहरूसँगै हास्यकलाकार हरिवंश आचार्य पनि थिए । त्यतिधेरै नजिकबाट हिमाल देख्दा धेरैलाई त त्यहीं झरेर हिमाल चढ्न मन लागेछ । उनीहरू पालैपालो पाइलट बस्ने ठाउँ 'ककपिट' पनि छिरे । पूजा भन्छिन्, 'म त गाडीमा जस्तो घुमाउने ह्यान्डिल हुन्छ भने सोचेको त ककपिटमा त कति धेरै बटन चिथ्ने कुराहरू मात्र हुँदो रहेछ ।' 

माछा होइन दाउरा

‘ऊ, आयो आयो’, टेकबहादुर बस्नेत चिच्याए । त्यसो सुनेपछि नदि छेउमा बसिराखेका रमेश कार्की, सुधन कुँवर र अन्य साथीहरु जऱ्याकजुरुक उठे, आफ्ना बल्छी समाते र नदिमा राखे । ‘मेरोमा त दुईटा पर्‍यो’, रमेशले त्यसो भनिरहंदा उता टेकबहादुर समेत उस्तै खुसी थिए । उनले भने, ‘मेरोमा त आज ठूलै पर्‍यो ।’

सुनसरीको धरहरा टपनस्थित कोशी नदिछेउमा भेटिएका उनीहरुको गफ सुनेर पक्कै तिमीहरुलाई लाग्यो होला यहाँ ‘माछा मार्ने’ कुरा भइराखेको होला भन्ने । तर उनीहरु माछा नभई आफ्नो बल्छीमा काठ–दाउरा परेको कुरा गरेका हुन् । कोशी नदि आसपासको क्षेत्रमा दाउराको लागि थुप्रै मानिसहरु नदिमै भर पर्छन् । अझ बर्षा शुरु भएपछि वा बाढी आएको बेलामा त नदिकिनारमा बालबालिकादेखि बुढापाकासम्मको ठूलो भिड लाग्छ । ‘मेलाझैं हुन्छ त्यस्तो बेला त’, श्री प्रकाश उच्च मावि, प्रकाशपुर, सुनसरीमा कक्षा ८ मा पढ्ने रमेशले भने, ‘पहाडतिर पहिरो जाँदा नदिमा झरेर आएका दाउराहरु बर्षा याममा बढि पाइन्छन् ।’

उसो त अरु बेला बालबालिकाहरु नै घरका लागि दाउरा खोज्न पठाइन्छन् नदिमा । ‘दाउरा खोज्ने बाहानाले पौडि खेल्न पनि पाइन्छ’, ७ कक्षामा पढ्ने टेकबहादुरले बताए । ठूलो ठूलो मुडा बगेर आउँदा त उनीहरु मिलेर नदिको भित्रतिर समेत गएर दाउरा ल्याउँदा रहेछन् ।

Street Arabs’ concerns call for stringent action

The daily routine of Kiran Mahat, 14, starts neither with a bleep of an alarm clock nor with his mother offering him tea and breakfast in bed. Tragic but true, he wakes up on the footpath with the hoots of the vehicles passing by. He is one of those deserted children living in the streets of Kathmandu Valley. Walking over dumping sites and rummaging through trash bins is his first job of the day. Some unlucky days, he has no choice but eat the leftovers. Sometimes he has to eat the food items available in the garbage. He has been addicted to smoking and locally made drug (smelling gum filled inside a plastic).

There are thousands of children who live a nightmarish life like  Kiran. There are around 250 million child workers in the world out of which 2.6 million are in Nepal.  UNICEF points out poverty as the root cause of this evil. The number of working children in the 5-14 age group has decreased from 40.9 in 1999 to 33.9 in 2008. The scenario has improved, but not something that we can take pride in for the reason we have so many NGOs and INGOs working in this sector. Centre Child Welfare Board says 50.81 percent of children are working as domestic help while 19.36 percent are living in the streets. These two groups of unloved children have their own problems. Domestic labourers may get to eat and dress better than the street children but they are not free from problems. They are harassed constantly, made work for longer hours, paid dismally or not at all and sexually harassed in some cases. ILO puts domestic child labour practice as the worst human practice. Ironic as it is, domestic child labourers are found in the houses of well-heeled and commoners  alike.

खेल्दै सिक्दै

घडिमा साझको ४ बज्नै लाग्दा पालेदाईले स्कुलको घण्टी बजाउछन् । तर पनि कक्षा एकमा पढ्ने रुपा नेपालीलाई घर जान हतार भने छैन । उनी अझै साथीहरुसग मिलेर कक्षामा पढ्दै छिन् ।  उनको हातमा न त किताब छ न त कपी नै । मकैको घोगाहरु आपसमा साटासाट गरेर उनीहरु गणितको जोड–घटाउ सिक्दैछन् । ‘पढ्नु र खेल्नु यहा उस्तै उस्तैझैं हुन्छ’, शिक्षिका मीना डुम्रेले बताइन्, ‘त्यसैले यिनीहरु घरमा भन्दा स्कुलमै बढ्ता रमाउछन् ।’

Getting themselves heard

Youth activism online

WE started what would have been called activism in bigger cities as fifth graders. We were proud executive officers of our very own child club; a student-led organisation aimed at fostering creativity among students, stirring a sense of responsibility and raising awareness on child right issues.


Imagine a gang of fifth graders walking around in a small town with a pad of “Rashid”, asking shop owners to donate money and requesting government officials to join our programmes as judges and chief guests.
That’s what we did. As expected, our principal was not quite happy about it. He was worried that our performances in the SLC would be hampered by our activities. Despite all his worries, we graduated from our secondary school with distinction.


After the SLC, we came to Kathmandu where we found so many young activists full of vision, enthusiasm and passion. Unlike us, most of them have started their activism after the SLC or high school. Nevertheless, they were way ahead of us for they had a Midas touch to reach out to the targeted group and a platform to get their voices heard, something we were not very familiar with. It was the internet and technology.

Few SUCCESS STORIES of child clubs in Nawalparasi

बाल क्लबमार्फत पाएको प्रतिष्ठा

(बाल सचेतना समूह, प्रतापपुरका संस्थापक अध्यक्ष मुन्नामियाँ सिद्धिकी आफैमा एउटा बाल क्लबको सफलताको कथा हुन)

मुन्नामियाँ सिद्धिकी नवलपरासीमा बाल क्लबको प्रशंगमा भुल्नै नहुने नाम हो । उहाँ नवलपरासी जिल्लाको मात्र नभएर नेपालकै थोरै पुराना बाल क्लबका अगुवामध्येका एक हुनुहुन्छ । नवलपरासी जिल्लाको तराई भेगको प्रतापपुर गाविसमा पर्ने बाल सचेतना समूह वहाँले २०५३ सालमै स्थापना गरेको बाल समूह हो । “जग बलियो भयो भने घर पनि बलियो हुन्छ” भनेझैं वहाँले बलियो जगमा स्थापना गरेको क्लब अझै शसक्त र सकृय छ । प्रतापपुरमा बाल सचेतना समूहलाई सबैले विशेष महत्व दिएर हेर्छन् । क्लबको प्रभावकारी कामको प्रशंसा स्वरुप साधारण सभामा जिल्लाका  सदरमुकामबाट समेत उच्च अधिकारीहरु त्यहाँ पुग्छन् । मुन्ना अहिले विजया विकास स्रोत केन्द्र अन्तर्गत तराई भेगका गाविसका सामाजिक सहजकर्ताहरुलाई सहयोग एवं अनुगमन गर्ने बरिष्ठ सामाजिक सहजकर्ताको रुपमा काम गर्नुहुन्छ । यद्यपि बाल क्लबसँगको वहाँको सामिप्यता अझै घटेको छैन । त्यसैले क्लबले वहाँलाई निर्देशकको जिम्मेवारी दिएको छ ।  हामीले वहाँसँग कुराकानी गरेर बाल क्लब र बाल अधिकारको क्षेत्रमा लागेका बालबालिकाको लागि प्रेरणा हुने गरी वहाँको सफलताको कथा तयार पारेका छौं ।

A Walk From Wall Journal

By Pradeep Bashyal

It all started when I was a 5^th grader. We started a child club called Bal Yojana Samuha (Child Planning Group) under my chairmanship. It was the first of its kind in the municipality, Ramgram (Nawalparasi district). So, we did not have any seniors to follow. Instead, we were supposed to inspire the posterity. Personally, I was very much interested in reading articles and columns in newspapers and magazines. In fact, I could recall the names of all the famous writers and columnists. I think my novice brain must have seen my potential of being an editor someday.

My father was an employee at District Administration Office. The office had a section: District Child Welfare Board. This section received a lot of child magazines from all over Nepal. So, this is how I had access to the magazines which talked a lot about “wall journals”. And, this ignited my innovative mind to start something of that kind in my very own school as a mouthpiece of our club. We were neither trained nor had we ever seen our seniors publish such journals. So, we were left on our own to discover all the processes of preparing a wall journal. We used to have our wall journal inaugurated at assembly hall by our principal. Well, that used to be a very proud moment for me, being a young editor-in-chief. Our club had a group of creative members to work on the journal. Friends who had beautiful handwritings and drawing abilities contributed to the journal. I used to collect news of school activities, world news and interesting discoveries for the journal. The journal always looked very catchy to the eyes after the final touch. The entire process took two days and the moments after  we finalized it used to be very exhilarating.

The same year something very unpleasant happened. I got a red line in my report-sheet of second term examinations. Yes, I failed in a subject. The paper was very tough and many other class-mates also got a red line in their report-sheet. If rumors were to true, even the guy who was in the third rank of the class failed but the teachers pulled him out of it. It came from a highly reliable source. So, I went straight to the principal's desk and warned him to publish news regarding the issue in the journal. This all sounds very weird and funny today.

Eventually, I got promoted to upper grades. I was growing mature. Opening child clubs was like a popular fashion. Following our path, several other schools and children opened child clubs. Seeing the growing number of child clubs, I thought something must be done to bring all these clubs under a network. So, under my chairmanship, Child Club District Co-ordination Board was established. It was the first of its kind in the entire Western Development Region. Afterwards, UNICEF showed interest to help us publish the magazine. District Child Welfare Board (DCWB) wanted elders to take the responsibility. Later, those officials agreed on giving the responsibility. Besides, I had already edited and published a magazine, Usha. During, the publication of Usha, we had raised about 20 thousands (around 300 $) from the advertisements. Since, we were being financially supported by UNICEF, we could focus entirely on the quality of the magazine. To be frank, I haven’t taken any training to improve my writing ability. I developed this ability by practice and by reading the articles from the magazines my father had subscribed (viz.Nepal, Himal etc.). I used the skills I acquired by reading those articles in the magazines. Though I was very young, I was respected for who I was, an editor of a child magazine.

Our team published children’s issue with high priority. So, some national magazines wrote very highly of our team work. As mentioned earlier, I was a great fan of some of the columnists. I would like to recall a small incident. The then editor of Nepal magazine, Sudheer Sharma (currently editor of Kantipur Daily) wrote a very fine report about Maoist insurgency in Nepal. At the last page, he wrote ‘I’m leaving Nepal (mag).’ I also wanted write in the similar fashion. So, I also left the post of editor of Usha. Many people did not want me to leave the post. But, what I did was for its best. I wanted to give juniors a chance. And, I feel so happy that they are doing very well.

I used to send my articles to national dailies like Kantipur, Gorakhapatra and the Himalayan times. In 2007, I graduated from the school in Parasi with distinction marks (86.63%) in the SLC board. Unknowingly, I had set an example. Even these days, my school principal asks the students to follow my example. Students in Parasi remember me as person who was able to handle both the studies and extra carricular activies. Later, my articles started to get published in Kopila, Kantipur’s supplement for children. Rajesh Koirala, Kopila’s coordinator, instructed me on how to improve writing skills. Besides Kantipur, my feature articles mainly on children’s issue were also getting published in other national dailies like Nagarik, Gorakhapatra, among others.

I was in my mid-teens. I did not want to limit myself in children’s issues. I was being continuously encouraged to explore the other genre as well. So, I went exploring other genre of writing. As I was a science major in my high school, I wrote many scientific articles as well. I even wrote about UFO in a tabloid, Saptahik. That was an exclusive cover story of the tabloid. I was just 16 when I wrote that.

Now, it has been almost a year since I started contributing regularly for Kantipur national daily. I got this opportunity to write for Hello shukrabar, youth supplement of Kantipur Daily. My columns are published evey fort night. I can say it proudly that I am one of very few columnists to start writing this early. I am very thankful to Mr. Deepak Adhikari, a senior assistant editor at Kantipur Daily. He is the one who taught me journalism. He is one of the very few Nepali journalists who write for international publications such as TIME, The Guardian, among others.  He trusted me just by reading a single article. It must have been a tough decision for him to trust me who had no prior experience in writing articles in a national daily like Kantipur. And, working under him turned out to be very fruitful for me.  He encouraged me to write features for Hello Shukrabar. I got a whole new opportunity to learn and explore due to my guru Deepak Adhikari.

Standing at this point, whenever I recall my past activities and try to connect the dots; every dot I left has escorted me here. Everything that I did knowingly or unknowingly makes a complete sense today; be it opening a child club for the first time in my municipality or starting the trend of wall journal. The proud moments of being an editor of a wall journal has multiplied. And, yes, starting it all small I am playing it big. Our wall journal used to be published a single copy with limited number of readers. And, the praises from a couple of teachers and parents used to be very overwhelming. Today, my articles are published in a newspaper that is well circulated (2 hundred fifty thousand hard copies) and are accessible to millions of readers worldwide via internet. The day my articles are published, I receive hundreds of messages, calls and emails. I have a huge fan following on Facebook and Twitter. Whatever I am today, it is all due to my child club and the experience that I gained from the publication of my wall journal. :D

Via UNICEF-Nepal's website: A Walk From Wall Journal

पढ्दैलेख्दै दृष्टिविहीन

“एसएलसीको जाँच दिँदा हामी आँफै लेख्न पाउँदैनौं र कतिपय कुरा हाम्रो उत्तर लेखिदिने ९ कक्षाका साथीले नबुझिदिँदा हामीले चाहेको जती नम्बर ल्याउन सक्दैनौं”

गुल्मीकी सिर्जना ढकाल अहिले कक्षा ४ मा पढ्छिन् भने स्याङजाका सागर सुवेदी कक्षा १० मा पढ्छन् । उनीहरुले लेख्ने कापी र पढ्ने किताब अरुको भन्दा भिन्न छ । बेग्लै रुपमा तयार पारिएको ब्रेल लिपीअनुसार उनीहरु लेखपढ गर्छन् । सिर्जना र सागरजस्ता ३८ दृष्टिविहीन बालबालिकाहरु अहिले रुपन्देहीको मणिग्राममा रहेको श्री शान्ति नमूना मा.बि. को बिभिन्न कक्षामा पढिरहेका छन् ।

२०४६ सालमा बिद्यालयकी शिक्षिका राधिका गैरेले ब्रेल लिपी अनुसार पढाउने तालिम लिएपछी यहाँ दृष्टिविहीनलाई पढाउन थालिएको हो । “शुरुमा २ जना दृष्टिविहीनलाई खोजेर पढाउन थालेकी थिएँ तर पछी यो सङख्या बढ्दै गयो ।”– राधिका गैरेले बताउनुभयो । ८ जना केटी र ३० जना केटा रहेको यहाँ अधिकाँशले कत्तिपनि देख्दैनन् भने केहीले निकै मधुरो देख्छन् । उनीहरु सबैलाई नेपाल सरकार र अन्धा कल्याण संघले छात्रवृति स्वरुप आर्थिक सहयोग प्रदान गर्दै आएका छन् भने जापान सरकारले होस्टल भवन बनाएर उनीहरुलाई बस्ने ब्यावस्था मिलाइदिएको छ । यस होस्टलमा पर्वत, अर्घखाँची, गुल्मी, कपिलबस्तु , स्याङज्या, पाल्पा, नवलपरासी, रुपन्देही लगायतका जिल्लाबाट पढ्न आएका बिद्यार्थीहरु छन् ।

दृष्टिविहीन बिद्यार्थीहरुलाई शुरुमा ब्रेल सिकाएर मात्र पढ्न पठाइन्छ । “उनीहरु अन्य साधारण(देख्न सक्ने) बिद्यार्थीहरुसँग बसेर पढ्ने गर्छन् र केही नबुझेमा मात्र आफ्ना स्रोत शिक्षकहरुलाई सोध्ने गर्छन् । ”– शान्ति दृष्टिविहीन स्रोत केन्द्रका स्रोत शिक्षक कृष्ण के.सी.ले बताउनुभयो । सबैसँग सँगै बसेर छलफल गर्ने र नबुझेका कुराहरु निर्धक्क शिक्षकहरुलाई सोध्ने बानीले गर्दा उनीहरु पढाई र अन्य अतिरिक्त कृयाकलापमा तेजिला छन् । हालसम्म यहाँबाट ४ चरणमा गरेर १३ जनाले एस.एल.सी. दिएकोमा सबै प्रथम श्रेणीमा उत्तिर्ण भएका छन् । यसपटक ३ जनाले एस.एल.सी.को तयारी कम्मर कसेर गरिराखेका छन् । उनीहरु पनि कक्षामा निकै तजिला मध्येका हुन् । अझ एकताका त एकजना बिद्यार्थीले एस.एल.सी.मा ७७ प्रतिसत ल्याएर सबैलाई छक्क पारिदिएका छन् । परार सालको एस.एल.सी.मा दृष्टिविहीन छात्र रवि पौडेलले साधारण बिद्यालयतर्फ गणित बिषयमा जिल्ला प्रथम पनि भएका थिए । “एस.एल.सी.को जाँच दिँदा हामी आँफै लेख्न पाउँदैनौं र कतिपय कुरा हाम्रो उत्तर लेखिदिने ९ कक्षाका साथीले नबुझिदिँदा हामीले चाहेको जती नम्बर ल्याउन सक्दैनौं”–एस.एल.सी.को तयारी गरिराखेका निर्मल पौडेलले गुनासो पोखे । उता सागर सुवेदीलाई भने ज्यामेतीका चित्रवाला प्रश्नहरु पूरै छाड्नुपर्ने बाध्यताले पीरोलिराखेको छ । त्यसैगरी आफूहरुलाई प्राप्त हुने ४ घण्टाको समय नपुग्ने उनीहरुको साझा समस्या हो ।

उनीहरु भविष्यमा ठूला मान्छे बन्ने लक्ष्य बनाइसकेका छन् । निर्मल पौडेल र सिर्जना ढकाललाई संगित क्षेत्रमा लाग्ने धोको छ भने बिना कुँवर भोजराज पाण्येलाई शिक्षक बन्ने । उता उमा चौधरी कलाकार बन्न चहान्छीन् भने सागर सुवेदी कम्प्युटर क्षेत्रमा लागेर अपाङ्गलाई सहयोग पुग्ने सफ्टवेयर बनाउने धोको छ । “बिद्यालय भित्र र बाहिर हुने कार्यक्रममा उनीहरु सकृय सहभागि हुन्छन् ।”–बिद्यालयका प्र.अ. दिलिन सिंह थापा बताउनुहुन्छ । “अझ एकपटक त देशब्यापी हाजिरीजवाफ प्रतियोगितामा प्रथम भएर यिनीहरुले जिल्लाकै इज्जत राख्न सफल भए ।”–थापाले गर्वसाथ बताउनुहुन्छ ।

सरकार र सम्बन्धीत निकायहरुले उनीहरुलाई प्रयाप्त चासो नदिँदा उनीहरुलाई केही दुःख लागेको छ । “हामीलाई देशको दास्रो दर्जाको नागरिकाको रुपमा नहेरियोस् ”– २०६० सालमा त्यहीबाट एस.एल.सी. उत्तिर्ण गरि अहिले त्यही पढाउँदै गरेका दृष्टिविहीन शिक्षक टिकाराम भुसालले बताउनुभयो । उनीहरुको पढाइप्रतिको उत्साह र चासोले गर्दा मेडम तारा अर्याल र राधिका गैरे पनि निकै खुसी हुनुहुन्छ । “शुरुमा पढाउन सकिन्न कि जस्तो पनि लागेको थियो ”–तारा मेडमले भन्नुभयो । “हामीहरुलाई होस्टलमै राखेर पढाउन आवश्यक पर्ने सेवा÷सुविधा सरकारले दिनुपर्छ ”–टिकारामले भन्नुभयो । उनीहरु भविष्यमा जुन क्षेत्रमा लागे पनि समाजको सेवा गर्ने उद्देश्य बोकेका छन् ।

(It was first published on Kopila-KANTIPUR)

रेडियोमा बोल्दै बालबालिका

चेतनारायण सापकोटा एक स्कुले बिद्यार्थी हुन् । शुक्रबार स्कुलबाट फुर्सद पाउनेबित्तिकै उनी सामुदायिक रेडियो बिजय एफ.एम.को कार्यालय गैंडाकोट पुग्छन् । त्यहाँ उनले हप्ताभरीका बाल समाचारलाई बालबालिकाले बुझ्ने सजिलो भाषामा सम्पादन गर्छन् । ति समाचार रेडियोकै संवाददाता, बिद्यालय, बाल क्लब र बालबालिका स्वयंले पठाउँछन् । उनले अन्य पत्रपत्रिकाबाट पनि बालबालिका सम्बन्धी समाचार झिकेर सजिलो भाषामा तयार पारेपछी शनिवारको बाल समाचारमा पाठ गर्छन् । उता अपेक्षा सापकोटा र रश्मी सापकोटा भने हप्ताभरका ५ दिन साँझ बिजय एफ.एम.मै बाल कार्यक्रम संचालने गर्छन् । स्कुलबाट फर्केपछीको केही समय रेडियोमा बिताउन पाउँदा उनीहरु दंग छन् । उनीहरुजस्ता धेरै बालबालिकाहरु रेडियोमा आएर आफ्ना सिर्जनाहरु सुनाउँछन् ।

अहिले यताका रेडियोहरुमा बालबालिकाको सहभागिताको क्रम बढ्दो छ । कोही कार्यक्रम संचालकका रुपमा त कोही बाल कार्यक्रमहरुमा आफ्ना सिर्जना पस्तुत गर्ने सहभागिका रुपमा । कक्षा ३ मा पढ्दै गरेकी कोपिला पराजुली समयसमयमा रेडियो लुम्बिनी, मणिग्राममा गएर गीत सुनाउँछिन् । “रेडियोमा बोलेको सबैले सुनें भन्दा साह«ै खुसी लाग्छ ।”– कोपिलाले भनिन् । त्यस्तै कक्षा ५ मा पढ्ने संदीप गैरे पनि बेलाबखत रेडियोमा गएर आफ्ना रचनाहरु सुनाउँछन् । उनको स्कुलबाट पनि आजकल रेडियोमा रचना पढ्न आउनेको ताँती नै लाग्छ । “आफूमा भएको प्रतिभा रेडियोबाट सबैलाई सुनाउन पाइने हुँदा हामीलाई निकै हौसला मिलेको छ ।”–सन्तोष भट्राईले भने । उनी रेडियो लुम्बिनीमा कविता सुनाउन भनेर आएका थिए । बालबालिकाहरु आँफै समूह बनाएर रेडियोमा नाटक पनि प्रस्तुत गर्छन् । ति नाटक बालबालिका आँफैले लेख्छन र पात्र चयन पनि आँफै गरेर आउँछन् । “बिद्यार्थीहरुलाई पायक पर्नेगरी रेडियोले प्रत्येक दिन बेलुका ६ बजेदेखि आधा घण्टाको लागि समय छुट्याएको छ ।”– रेडियो लुम्बिनीका कार्यवाहक प्रमुख गुरुदत्त ज्ञवालीले भने । “यदि टाढाका बिद्यार्थी भएमा हामी अन्य समयमा पनि उनीहरुका सिर्जना रेकर्ड गराएर बजाउने गरेका छौं ।”– ज्ञवालीले थपे । रेडियोमा प्रस्तुत हुने कार्यक्रम मुलतः बाल अधिकार, बालिका शिक्षा, बाल श्रम र बिभिन्न कुरितिबारे केन्द्रीत हुन्छन् । हप्ताभरका बाल कार्यक्रमहरु उनीहरुलाई नै लक्षित गरेर तयार गरिएका छन् । “फूलबारी, कोशेली नाम गरेका कार्यक्रमहरुमा बालबालिकाहरु स्वयं स्टूडियोमा आई रचना प्रस्तुत गर्छन् । शनिवारको हेलो साथी कार्यक्रममा फोनबाट बालबालिकाहरु बोल्छन् भने अन्य दिनका कार्यक्रमहरुमा बालबालिकाहरुले नै लेखेर पठाएका रचनाहरु पढ्ने, नाटक सुनाउने र बालप्रतिभाको अन्र्तवार्ता लिने समय तालिका रेडियोले तयार पारेको छ ।”– रेडियो लुम्बिनीकै बाल संचालक बिष्णु पौडेलले बताए ।

त्यस्तै रेडियो लुम्बिनीमै संचालन हुने अपाङ्ग आवाज कार्यक्रम कक्षा ९ मा पढ्ने दृष्टिविहीन बिद्यार्थी मदन भण्डारीले संचालन गर्छन् । साप्ताहिक रुपमा संचालन हुने कार्यक्रममा उनले अपाङ्गका सरोकारका बिषयलाई उठाउँछन् । “अपाङ्गलाई परेको समस्याबारे ठूलाबढासँग अन्र्तवार्ता लिंदा अपाङ्गबारे बहस हुन थालेको छ ।”– मदनले भने । उनकै कार्यक्रमको पहलमा दृष्टिबिहीनलाई यातायातमा ५० प्रतिसत छुट हुने अभियानले सफलता पाएको छ ।

सामुदायिक रेडियो मदनपोखराले भने बालक्लबहरुसँग मिलेर बाल कार्यक्रम संचालन गर्छ । सेभ द चिल्ड्रेन नर्वेले खोलिदिएका बाल क्लबहरु भित्रै रेडियोको बाल श्रोता क्लबहरु स्थापना भएका छन् । तिनै श्रोताक्लबहरुले पठाएका सामाग्री कार्यक्रममा मुख्य रुपमा बज्छन् । त्यसका साथसाथै रेडियोका कर्मचारीहरु स्वयं ति बाल क्लब एवं बिद्यालयहरुमा पुगी बालबालिकाका रचना र क्रियाकलापहरु उनीहरुकै स्वरमा रेकर्ड गराई रेडियोमा बजाउने काम पनि गरेको छ । “भौगोलिक बिकटताका कारणले स्थायी रुपमा बाल संचालक राख्न नसकेता पनि कोहीले रहर गरेमा उसको क्षमता हेरी बालबालिका नै संचालक राख्ने सोच रेडियोले बनाएको छ ।”– रेडियो मदनपोखराका स्टेसन म्यानेजर गुणाकर अर्यालले बताए । यहाँको बाल कार्यक्रममा उनीहरुका रचनाका अतिरिक्त बाल समाचार, सफलताका कथा र बाल अधिकार सम्बन्धी बिषयबस्तु प्रमुख हुन् ।

उता रेडियो लुम्बिनी र रुपन्देही एफ.एम.ले स्थानीय भोजपुरी र थारु भाषामा पनि बाल कार्यक्रम संचालन गर्छ । स्थानीय भाषामा कार्यक्रम संचालन गर्दा अभिभावकमा सचेतना फैलाउन सजिलो हुने रेडियोको तर्क छ । त्यसैगरी पाल्पाको मुक्तिनाथ एफ.एम.ले पनि हप्ताका सातै दिन बाल कार्यक्रम संचालन गर्छ । जसमा स्थानीय चाडपर्व, सामान्यज्ञान र बालअधिकारका बिषयहरु पर्नेगरेको संचालकद्वय सम्झना रोका र माया बिक बताउँछन् ।

लुम्बिनी अञ्चलभर अहिले ९ वटा एफ.एम. संचालन रहेकोमा पश्चिमाञ्चल एफ.एम. पाल्पाबाहेक सबैले बालबालिकाको लागि भनेर समय छुट्याएका छन् । अहिले परिक्षण प्रशारण गरिरहेका रुपन्देहीका २ नयाँ एफ.एम.ले पनि बालबालिकाको लागि कार्यक्रम बनाउने सोच रहेको बताएका छन ।

बालक्लबले जन्माएको पत्रकार केबी राना

( केबी राना, २१ नवलपरासीमा बालक्लबको लागि एउटा आफै उदहारण हो । बिकट पहाडी गाबिस रुचाङ्गमा जन्मिएर नमुना बाल समूहको अध्यक्ष, बालसमूह जिल्ला समन्वय समितिको संस्थापक सचिव हुँदै अहिले कान्तिपुर टेलिभिजको पत्रकार बन्दासम्मको एउटा संघर्षपूर्ण जीवनको अनुभव छ । बाल सिर्जना बाल पत्रिकाबाट आफ्नो पत्रकारिताको यात्रा शुरु गरेका रानाले तीन बर्ष उषा बालपत्रिकाको कार्यकारी सम्पादक भएर काम गरे । अहिले उनी टेलिभिजनका अतिरिक्त रेडियो नेपालका समाचारदाता र मध्यबिन्दू एफएफका निर्देशकको रुपमा काम गरिरहेका छन् । एउटा समय थियो, जतिखेर रानासँग बिहान खाना खाएपछी साँझको छाक टार्ने समस्या प¥थ्यो । तर अहिले बिहान उठेदेखि राती नसुतेसम्म उनको ब्यस्त दिनचर्या छ । २ भाइ र १ बहिनीलाई अहिले उनी आफ्नै खर्चमा पढाइरहेका छन् । एउटा पत्रकारसँग चाहिने मोटरसाइकल, कम्प्युटर, भिडियो क्यामेरा, डिजीटल क्यामेरा, सुश्म रेकर्डर उनी अहिले सबै बोकेर हिड्छन् । नेपाल प्रेश युनियनका पूर्व सभापति बिष्णु लामिछाने भन्नुहुन्छ “बालक्लबको उत्पादन केबी एउटा आइडियन जर्नालिस्ट हो ।” बालक्लबसँग जोडिएका रानाका केही सम्झना प्रदीप बस्याललाई बाताएअनुसार उनकै शब्दमा...............)

‘म खिच्दै छु है’- टेलिभिजन पत्रकार केबी राना

मेरो घर नवलपरासीको दुर्गम रुचाङ्ग गाविस वडा नं ४ मा पर्छ । मैले नमुना बाल समुह बाट आफ्नो बालक्लबको यात्रा शुरु गरेको हुँ । मेरो बाल्यकालकोसपना विरामीको सेवा गर्ने थियो । तर समयको परिवर्तनसंगै आज पत्रकारीता क्षेत्रमा आईपुगेको छु । सायद मैले बाल्यअवश्थामा गाउँमा रहँदा लामाभन्दा सम्मानित पेसा अरु नदेखेर पनि होला लामा बन्ने लक्ष्य लिएको । १५ वर्ष अगाडी गाउँमा डाक्टर हुन्थेनन् । विरामीलाई लामा धामीलाई झारफुक गर्नेभन्दा अरु विकल्प थिएन । एक दिन म पढने श्री लोकप्रिय निमाविको वार्षिक नतिजा प्रकाशन गर्ने कार्यक्रम थियो । सोही कार्यक्रममा विद्यालय व्यावस्थापन समितिका अध्यक्ष धन बहादुर मिधुनले तिमीहरु लामा र हली बन्ने सपना नदेख धरै पढेर विद्धान, डाक्टर, मास्टर बन्नुपर्छ भन्नुभयो । म त अलमल्लमा परे । घर फर्के पछि आमासंग सोधे किन होला लामा र हली नबन्नु भनेको ? आमाले भन्नुभयो डाक्टर, शिक्षकजस्तो सम्मानित पेशा लामा र कृषक होइन । ८१ प्रतिशत कृषिमा आश्रृत देशमा कृषक नबन्नु भन्ने शव्दले खुव पोलेको थियो । बाल्यकाल देखि नै कुनै पनि नयाँ कुरालाई गहिरिएर बुझ्न खोज्ने जिज्ञासु स्वभाव थियो मेरो । २०५४ सालमा एक्सनएड नेपाल नामक संस्थाले मेरो गांउमा बाल क्लबको अवधारणा ल्यायो । त्यतीखेर बाल क्लवमा बसेपछि खेलकुद, नाचगानमा सहभागी हुन पाइन्छ भन्ने कुरा मैले थाहा पाएको थिए । पछि विभिन्न तालिम, गोष्ठी ,सभा, समारोहमा हिँडन थालेपछि बाल अधिकारका कुराहरुको बारेमा सिक्ने अवसर पाएँ । मलाई अनुभव भयो, मेरो गाउँमा चरम रुपमा बाल अधिकार हननका घटनाहरु भएका छन् । बालविवाह, अशिक्षा ,बालश्रम शोषण, अन्धविश्वास र रुढीबादी परम्परागत मान्यताले जकडिएको मेरो समाज । त्यसैले बाल क्लबलाई संगठीत बनाएर ती समस्याहरुको चिरफार गर्ने प्रण गरेँ । हामीले विभिन्न जनचेतना मुलक कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्नथाल्यौ । शुरुमा विश्वास नगर्ने अभिभावकहरुले पनि बालबालिकाहरुको कृयाकलापबाट निकै प्रभावित भएर सहयोग गर्न थाले । शुरुमा बाल अधिकारको कार्यान्वयनको कुरा गर्दा फलामको चिउरा चपाउन भन्दा पनि कठिन थियो । तर हामी हरेस खाएनौं । बाल क्लबमा रहेर करिव एक दशक विताउंदा जति मैले समाजको सेवा गरें त्यो भन्दा बढी व्यक्तिगत फाईदा पनि हासील गरेको महशुस भएको छ । बालबालिकाको चौतर्फी विकास गर्ने कडी नै बाल क्लब हो भन्ने मेरो बुझाई छ ।

बाल क्लवमा रहेर काम गर्दा मैले विर्सनै नसक्ने केही घटनाहरु जसले मेरो जिवनमा सफलताको कडी बन्यो । २०५८ साल बैशाख १८ गते मलाई यो धर्तीमा जन्माउने माताको स्वर्गरोहण हुनुभयो । त्यती बेला म १३ को थिए । म सबैभन्दा जेठो छोरो भएकोले पनि घरायसी, व्यवहारिक झमेला मेरो कांधमा आईप¥यो । गाउँका सवैले विवाह गर्ने प्रस्ताव ल्याए । मेरो गाउँमा बाल विवाह गर्ने प्रचलन व्यापक थियो । बाल विवाह हटाउन व्यापक रुपमा अभियान सञ्चालन चलाएका थियौं । जतिवेला क्लवको अध्यक्ष म आफैं थिएँ । विवाह गर्नेकी नगर्ने भन्ने कुरामा ठुलो धर्म संकट आई प¥यो । मैले विवाह नगरेमा घरबाट र गाउंबाट निकाल्ने तयारी थियो र विवाह गरेमा गाउंमा व्याप्त बाल विवाह संस्कारले झन वैधानिकता पाउने खतरा थियो । बाल क्लबको भिषण आन्दोलन तुहिने अवश्था थियो । त्यसै बेलामा तिलोत्तम पौडेल दाईको नेतृत्वमा जागृति बाल क्लबले बालबालिकाले संस्था खोल्न पाउनुपर्ने आन्दोलन सर्वोच्च अदालतले जागृति बाल क्लबको पक्षमा फैसला गरेको थाहा पाएं । यो मुद्वाले मेरो गाउंमा व्याप्त बाल अधिकार हनन्का घटना न्युनिकरणमा थप टेपा पुग्यो । मैले विवाह नगर्ने निर्णय गरें । मलाई जवरजस्ती विवाह गराएमा उजुरी दिने चेतावनी दिए । एसएलसी परिक्षा सकिएपछि विवाह गर्ने सम्झौता गर्न बाध्य भए म । गाउंलेको प्रस्तावलाई टार्न त्यो भन्दा अर्को उपाय थिएन मसँग । एसएलसी फेल भएको भएपनि मैले पढन नपाउने अवश्था थियो । संयोगले एसएलसी पनि पास भएँ । सायद उतिबेलै विवाह गरेको भए म गाउंमै खोरिया डालो गर्नुमा सिमित हुन्थेँ होला । अहिले बाल क्लबको प्रयासले गाउँंमा अहिले बाल विवाह न्युनिकरण भएको छ । यति मात्रै होईन गाउँका सवै बालबालिकाहरु विद्यालय भर्ना भएका छन । व्याप्त रुढीबाढी परम्पराको कम भएको छ । यो नै बाल क्लबको सकरात्मक कार्य हो । बाल क्लवको विभिन्न कार्यक्रममा हिड्दा पढनुपर्छ भन्ने कुरा सिकें । फलस्वरुप मैले गाउँमा नै पहिलो पटक नियमित दोश्रो श्रेणीमा एस एल सी पास गर्ने अवसर पाएं । यो मेरो जीवन बाल क्लबले दिएको देन हो । यहाँ अति कम बिद्यार्थी मात्र नियमिततर्फ एसएलसीमा पास हुन्छन् । पुरक परिक्षामै एसएससी पास गर्नु उनीहरुको लागि ठूलो महाभारत जित्नु सरह हो । नवलपरासी आफैमा एउटा तराइको जिल्ला भएता पनि यसका १२ वटा पहाडी गाबिसहरु निकै बिकट छन् । यो भेग अन्य भौतिक सुविधाजस्तै शैक्षिक पूर्वाधारका क्षेत्रमा समेत निकै पछाडी परेको छ । एउटा गाबिसबाट अर्कोमा जाने कुरा त कता हो कता एउटै गाबिसको अर्को वडामा जान समेत ३ दिनसम्म लाग्छ । यहाँका बिद्यार्थीको दिनचर्या बेग्लै हुन्छ । घन्टौँ हिँडेर मात्र बिद्यालय पुगिन्छ । अझ घरको घाँसदाउरा गरेर दिनहूँ बिद्यालय भेट्नु त सपनाजस्तै हो । अझ बिद्यालयमा दरबन्दी भएका धेरै शिक्षकहरु लामो समय बिदामा हुन्छन् । एउटै शिक्षकले सबै बिषयसम्म पढाउनुपर्ने अवस्था हुन्छ । प्रयाप्त किताब हुँदैनन् । यस्तो अवस्थामा यहाँ धेरै बालबालिका बिद्यालय नै भर्ना हुँदैनन् । भएका धेरैले बिचमै छाड्छन् । र कक्षा १० सम्म पढ्नेले समेत एसएलसी आउनुपूर्वको ४–५ महिना सुगम ठाउँतिर ऋणकाडेर गएर ट्युसन पढेकै भरमा एसएलसी दिनुपर्ने हुन्छ । यस्तो अवस्थामा एसएलसी पास गर्नु नै उनीहरुको लागि ठूलो कुरा हो, डिस्टीङसनका कुरा त कता हो कता ? यो सुनेर ९० प्रतिसतको मार्कसिट भिर्ने बिद्यार्थी के सोच्दा हुन् ? अझ त्यस्ता भेगमा कम बिद्यार्थी भएको भन्दै सरकारले समेत प्रयाप्त शिक्षकको दरबन्दी नदिने पक्षपाती कानुन छ । बाल क्लबमा मेरो लगाव र सक्रियताले गर्दा नै होला बाल समुह जिल्ला समन्वय समिति नवलपरासीको संस्थापक सचिव हुने अवसर पाएँ । जिल्ला सम्मेलनमा पाल्ही बहुमुखी क्याम्पस कैलास ठाकुरसरसंग मेरो परिचय भयो । मेरो सक्रियता देखेरै होला सायद सरले मलाई आफ्नो क्याम्पसमा निशुल्क पढाईदिनुभयो । नत्र म क्याम्पस पढने चाहना भएर पनि सपनामा नै सिमित रहनुपर्ने अवश्था थियो । मैले बाल समुह जिल्ला समन्वय समिति नवलपरासीको कार्यालय बाल मन्दिरमा बसेर उच्च माध्यामिक शिक्षा हासिल गरे । परासी रहंदा जिल्ला समन्वय समितिका अध्यक्ष प्रदीप बस्यालको बुवा जो जिल्ला बाल कल्याण समितिका सदस्य तथा साहित्यकार हुनुहुन्थ्यो । उहांको संघर्षशिल जीवनकथा सुनें । जसबाट म निकै प्रभावित थिए । त्यसैगरि समाजसेवि विष्णु लामिछानेको व्यवहारप्रति म साह्रै प्रभावित भए । त्यसैगरि समाजसेवि सुरविर स्थापित, शालिकराम पाण्डे, तत्कालिन प्रमुख जिल्ला अधिकारी माधव शर्मा जस्ता व्यक्तिहरुको मार्गनिर्देशनले मलाई सामाजिक सेवाको क्षेत्रमा लाग्ने अवसर प्राप्त भयो ।

त्यसपछी २०५७ सालमा हिमालय सामुदायिक विकास मञ्च नामक संस्थाले कावासोतीमा ३ दिने बाल भित्त पत्रकारिता तालिम लिने अवसर पाएं । तालिमबाट फर्केपछि गाविसमा गएर २५ जनालाई आफैले तालिम दिए । र कोपिला नामक बाल भित्ते पत्रिका निकाल्ने निर्णय गरियो । जुन पत्रिकाको सम्पादक म स्वम थिए । त्यतिबेला दुर्गम क्षेत्रका दलित, गरिव, असाहय बालबालिकाहरुलाई हिकोडेफले छात्रावृत्ति स्वरुप नगद रकम दिने गर्दथ्यो । तर केही अभिभावकहरुले भने छात्रावृत्ति दिएको पैसा जांड रक्सि खाएर दुरुपयोग गरेको हामीले थाहा पायौँ । त्यसैलाई हामीले भित्तेपत्रिकामा प्रकाशन ग¥यौँ । परिणाम स्वरुप गाविस भरिका सवै अभिभावकहरु सचेत हुन थाले र दाता निकायले छात्रावृत्ति दिँदा नगद नभई कापी किताव दिन थाले । जसकारण बालबालिकाहरुले पढने अवसर पाए । मैले सोचें कि सामाजिक सेवाको महत्वपुर्ण पाटो भनेको सञ्चार जगत पनि रहेछ । त्यसपछि म बाल समुह जिल्ला समन्वय समितिको सचिव भएपछि हामीले उषा नामक बाल पत्रिका प्रकाशन गर्यौं । पत्रिकाको कार्यकारी सम्पादक म आफैं थिए । जिल्ला समन्वय समितिको सचिव रहंदा रुपन्देहीमा रहेका रेडियो लुम्बिनी एफ.एम, बुटवल एफ.एम, विजय एफ.एम.लगायत धेरै एफ.एम र पत्रपत्रिकामा अन्तरवार्ता दिने अवसर पाएं । सोही क्रममा रेडियो लुम्बिनीमा मगर भाषा कार्यक्रम प्रस्तोता मन माया थापासंग भेट भयो । उहांसंगको भेटपश्चात कार्यक्रम चलाउने अवसर पाए । ६ महिनापश्चात फेरी म गैंडाकोटमा रहेको विजय एफ.एममा मगरभाषाको कार्यक्रम प्रस्तोता तथा संवाददाता भएर काम गर्न थाले । काम गर्दै जांदा २ वर्ष अगाडी रेडियो नेपालमा काम गर्ने अवसर पाएं । त्यसपश्चात म मेरो व्यवसायिक जिवन पत्रकारिता क्षेत्रतर्फ मोडियो । त्यसै गरि कान्तिपुर टेलिभिजनमा पनि मलाई काम गर्न बोलाइयो । त्यसैगरी स्थानीय श्रोत साधनको परिचालन गरि कावासोतीमा रेडियो मध्यविन्दु एफ एम खोल्यौं । हाल म यो एफ.एमको साहयक प्रमुखको भुमिकामा कार्यरत छु । मैले पत्रकारिता क्षेत्रमा लागेको दौरानमा दुई पटक मृत्युको मुखबाट बचेको छु । नेपाल पत्रकार महांसंघका केन्द्रिय अध्यक्ष धर्मेन्द्र झा, महासचिव पोषण केसी, वरिष्ठ पत्रकार तारानाथ दाहाल लगायतसंग तालिम लिने अवसर पाएपछि अझ व्यवसायिक पत्रकारितामा थप पे्ररणा पाएको छ । म कार्यरत रेडियो नेपालका समाचार प्रमुख खगेन्द्र खत्री र कार्यकारी निर्देशकहरुले समेत मेरो कामको प्रशंसा गर्दा अझै पत्रकारिता क्षेत्रमा लाग्न हौसला मिलेको अनुभुति भएको छ ।

पछिल्लो समयमा गाउं टोल टोलमा विद्यालयमा बाल क्लब स्थापना गरि विभिन्न कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरेका छन् । बाल समुह नै बाल अधिकारको बारेमा आवाज उठाने बालबालिकाहरुको आफ्नै संस्था हो । यतिमात्रै होइन बालबालिकाहरुको सामाजिक,शारिरीक,बौद्विक,संवेगात्मक विकास गर्ने थलो हो बाल क्लब । तर पछिल्लो समयमा बाल क्लबलाई विभिन्न विकासे संघसंस्थाहरुले आफ्नो लक्ष्य पुर्ति गर्नका लागि बाल क्लब स्थापना गरि प्रयोग गरिरहेका छन् । यस प्रति जिल्ला बाल कल्याण समितिले विशेष निगरानी गर्न जरुरी छ । यतिमात्रै होइन बालबालिकाको नाम बेचेर लाखौं डलर कुम्ल्याउने संघसंस्थाहरु पनि छन् । त्यसलाई पनि बाल क्लबले निगरानी गर्न जरुरी छ । बालबालिकाको नाममा छुट्याएका योजना परियोजनाहरुको निगरानी गर्न जरुरी छ । बालबालिका सम्बन्धि कुनै योजना तर्जुमा गर्नुछ भने बाल क्लबलाई पनि सहभागीता गराउनुपर्छ । अन्यथा बाल क्लबले त्यसता संघसंस्था माथी औंला ठड्याउन सक्नुपर्छ । अनीमात्र बालबालिकाको लागि सुहाउँदो बिश्वको निर्माण गनर्् हामीले योगदान पु¥याएको मानिनेछ ।

संस्कृत पढ्न गुरुकुल

“तिमी ठूलो भएर के बन्ने ?” भनेर कसैले बालबालिकालाई सोध्यो भने धेरैले डाक्टर, इन्जिनियर वा पाइलट भनेर जवाफ फर्काउलान् । तर खगेन्द्र पाण्डेको रहर भने बेग्लै छ । उनी संस्कृतमा आचार्य गरेर एक कुशल गुरु बन्न चहान्छन् । त्यसैले उनी संस्कृत पढ्न नै भनेर जुम्लादेखि रुपन्देहीको नयांमिल आएका हुन् । त्यस्तै गुल्मीका टिकाराम पोख्रेलको इच्छा भने आफ्नो रितिरिवाज संरक्षण गर्ने पण्डित बन्ने छ । उनीहरुको जस्तो ईच्छा बोकेका देशका बिभिन्न जिल्लाका ४० बिद्यार्थीहरु अहिले श्री दुर्गा वैद्धिक संस्कृत बिद्यापीठ, नयांमिल, रुपन्देहीको गुरुकुलमा बसेर संस्कृत पढिरहेका छन् ।

यहां कक्षा ६ देखि १० सम्म संस्कृत पढाई हुन्छ । नेपाल सरकारको वेद बिद्याश्रम अन्र्तगत रहेर पढाई हुने यस विद्यापीठमा नेपाली, गणीत, सामाजिक अध्ययन, जनसङख्या तथा वातावरणका अतिरिक्त वेद, कर्मकाण्ड, संस्कृत ब्याकरण र संस्कृत भाषा पढाई हुन्छ । “पढाइका साथसाथै हामी स–साना पूजापाठ पनि गर्न सक्छौं ।”– दिनेश भट्राईले भने । उनीहरु वेदपाठ, चण्डिपाठ र रुद्रीपाठ पनि गर्न सक्छन् । “गाउंटोलमा हुने पूजाआजाहरुमा सहभागि भइदिन धेरैले उनीहरुलाई आग्रह गर्छन् ।”– बिद्यापीठका प्रधानाध्यापक झगेन्द्र खतिवडाले बताउनुभयो । “ बिज्ञान पढ्ने बिद्यार्थीले बिज्ञान प्रयोगशालामा गएर ब्यावहारिक ज्ञान हासिल गरेजस्तै संस्कृत पढ्ने बिद्यार्थीले पूजाआजामा सहभागि भएर ब्यावहारिक ज्ञान लिन्छन् ।”– खतिवडाले थप्नुभयो । गुरुकुल परिशर भित्रको नियम पनि उनीहरु अनुशासित ढंगले पालना गर्छन् । उनीहरुलाई आफ्ना गुरुले गुरुकुलमै बसेर धेरै कुरा सिकाउनुहुन्छ । “सूर्योदय अघि नै नुवाइधुवाई, जप, रुद्रीपाठ र आरती गर्ने काम हुन्छ । हामी दैनिक मन्दिरमा पूजा पनि गर्छौ ।”– कक्षा ६ मा पढ्दै गरेका थानेश्वर ज्ञवालीले वताए । विद्यापीठ परिषरमै एउटा मन्दिर पनि छ । बिद्यालय समयमा उनीहरु दौरा सुरवाल र ढाकाटोपी लगाउंछन् भने अन्य समयमा सेतो धोती, भोटो र पहेंलो पछ्यौरा लगाउंछन् । निधारमा तिनधर्के टिका कहिल्यै खाली नै हुंदैन । सबैले लामो टुप्पी पनि पालेका छन् । “समय जती नै आधुनिक भएता पनि हाम्रो धार्मीक परम्परा एवं रितिरिवाजको संरक्षण गर्नु हाम्रो दायित्व हो । ”– विद्यापीठका बिद्यार्थी सुमन न्यौपानेले बताए । त्यसैले उनी संस्कृत पढ्न हौसिएको बताए । “हाम्रो रितिरिवाज धान्ने ब्यक्तिहरुको सङख्या दिनदिनै घट्दै छ, त्यसैले हामी यो बिद्यापीठको स्थापना गरेका हौं ।”– बिद्यापीठका संस्थापक नरहरि खरेलले बताउनुभयो । “धार्मीक क्रियाकलाप बिनाको जीवन हामी कल्पना पनि गर्न सक्दैनौं । हामी जन्मेदेखि मृत्युसम्म धार्मीक रितीमा बांधिएका छौं ।”– खरेलले थप्नुभयो ।

त्यस्तै रुपन्देहीकै मणिग्राममा रहेको श्री गीर्वाण संस्कृत तथा साधारण माबिमा पनि संस्कृत बिद्याश्रम छ । यहां अहिले कक्षा ८, ९ र १० मा गरेर ३६ जना संस्कृत पढ्ने बिद्यार्थी छन् । तर यहां भने पाठ्यक्रम बिकास केन्द्रले तयार पारेको पाठ्यक्रम अनुसार पढाई हुन्छ । नेपाली, अंग्रेजी, बिज्ञान, सामाजिक अध्ययन, गणीतका अतिरिक्त उनीहरु कर्मकाण्ड, संस्कृत भाषा र वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदिं पढ्छ्न् । “संस्कृत पढ्ने बिद्यार्थीहरुलाई छात्रावासमा बस्ने–खाने निःशुल्क ब्यावस्था गरिएको छ भने भर्ना शुल्कमा पनि ७५ प्रतिसत छुट दिइएको छ ।”– बिद्यालयका शिक्षक रामचन्द्र पाण्डेले बताउनु भयो । “२०२२ सालमा संस्कृत मात्र पढाउने भनेर बिद्यालयको स्थापना गरिएता पनि पछि आधुनिक शिक्षा पनि साथसाथै दिने उद्देश्यले ३ वटा मात्र संस्कृत बिषय निर्धारण गरियो ।”– बिद्यालयका सहायक प्रधानाध्यापक यज्ञपुरुष गैरेले बताउनुभयो । संस्कृत पढ्ने रहरले देशका बिभिन्न ठाउंबाट निवेदन आएता पनि छात्रावासको न्यून क्षमताले गर्दा बिद्यालयले धेरै बिद्यार्थी राख्न सकेको छैन । स्थानीय स्रोतबाट संचालित उक्त छात्रावास प्रत्येक बर्ष हुने महायज्ञ र चन्दा संकलनबाट उठेको पैसाको भरमा चलेको छ । स्याङजा, गुल्मी, पाल्पा, प्युठान, पर्वत, अर्धाखांची, नवलपरासीजस्ता देशका धेरै जिल्लाबाट संस्कृत पढ्ने उत्साह लिएर आएका बिद्यार्थी पढाउन पाउंदा गुरु डोलराज बस्याल निकै सन्तुष्ट हुनुहुन्छ । “संस्कृत बिषय पढ्नु पण्डित हुनको लागि मात्र नभएर ब्याकरणिय शुद्धता र प्राचिन संस्कृतिबारे अध्ययन गर्नको लागि पनि लाभदायक हुन्छ ”– स्याङजाबाट पढ्न आएका प्रकाश तिवारीले भने । त्यस्तै पर्वतका हरिप्रसाद काफ्ले आफ्नो संस्कृति संरक्षण गर्ने उद्देश्यले संस्कृत पढेको बताउंछन् । “यहांबाट संस्कत पढेर गएका धेरैजनाले शास्त्री र आचार्य गरिसकेका छन् भने धेरै ठूला पण्डित एवं माहात्मा बनेर ख्याती कमाएका छन् ”– स्थानीय समाजसेवी यज्ञमूर्ति पाण्डेले बताउनु भयो । “यस बिषयमा बढ्दो आकर्षणलाई थेग्न सरकारले थप लगानी एवं चासो दिनुपर्छ ।”– पाण्डेले थप्नुभयो ।