उत्खनन्, बौद्ध पुन्यभूमिको

पाल्पाका गर्भनर खड्गशमशेरले ब्रिट्रीस इण्डियासँग नेपालमा बौद्ध धर्मसँग जोडिएका तथ्यहरु अन्वेषण गर्ने प्रस्ताव राखेपछि सन् १८९६ मा पहिलो पटक त्यसतर्फबाट जर्मन पुरातत्वविद् डा अलिस फुरर नेपाल आएका थिए । त्यसबेलै पत्ता लागेको विभिन्न ऐतिहासिक तथ्यहरु सहितको अशोका पिलरले नै लुम्बिनीमा मानिसहरुको आकर्षण एक्कासी बढाएको थियो । त्यसरी फुररले निकै महत्वपूर्ण प्राचिन तथ्य भेटेपछि ब्रिटीस सरकारले सन् १८९९ मै अर्का पुरातत्वविद् पिसी मुखर्जीलाई नेपाल पठायो जसले लुम्बिनी, कपिलबस्तु र आसपासका धार्मीक महत्वका क्षेत्रमा पहिलो अध्ययन गरेका थिए ।

मायादेवि मन्दिर र बुद्धका त्यसबेलाका थुप्रै प्राचिन प्रमाणहरु मुखर्जीकै अध्ययन टोलिले भेटाएको थियो । पछि सन् १९३२ देखि १९३९ सम्म खड्ग समशेरले नै लुम्बिनीको ऐतिहाँसिकतालाई थप पुष्ठि गर्ने उद्देश्यले ‘विस्तृत उत्खनन’ त गरे तर त्यो  वैज्ञानिक तरिकासहितको थिएन जसले गर्दा लुम्बिनी क्षेत्रमा भद्रगोल तरिकाले खन्दै शिलालेख÷मूर्ति र अन्य धार्मीक महत्वका सामाग्री  खोज्नतर्फ मात्र लागियो । त्यस उत्खननले जमिनमुनिको भूबनोटबाटै पत्ता लगाउन सकिने कयौं महत्वपूर्ण तथ्यहरुको नष्ट गरेको थियो । जसको असर अहिलेसम्म अध्ययनकर्ताहरु झेल्नेगर्छन् । त्यसरी खड्गसमशेरको पालादेखि शुरु भएको लुम्बिनीको अन्वेषण र विकासको गतिले अहिले निकै दू्रत गति पकडिसकेको छ । तर, बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी वरपर बुद्धधर्म र उनको जीवनकालसँग जोडिएका थुप्रै धार्मीकस्थलहरु छन् जसको अवस्था कतै जीर्ण, कतै अपुष्ठ तथ्य सहितको त कतै महत्व बोकिकन पनि प्रचारपसारको अभाव झेलिराखेको अवस्थामा छन् । नेपालमा मुख्यतः गौतम बुद्धका तीन महत्वपूर्ण स्थलहरु छन् । पहिलो उनी जन्मेको लुम्बिनी, दोस्रो उनले आफ्नो सकृय २९ बर्ष बिताएको कपिलबस्तु र तेस्रो उनको मामाघर तथा ससुराली कोलिय राज्य । उतीबेला यी क्षेत्रहरु दुई राज्य अन्तरगत पर्दथे । ‘गौतम बुद्धका बुवा शुद्धोधन शाक्य गणराज्य अन्तरगतको कपिलबस्तुका राजा थिए भने त्यसपूर्व दानव नदि (जो तिनाउ नदिभन्दा थोरै पश्चिमतर्फ छ) पारी र नारायणी नदिभन्दा पश्चिमपट्टि कोलिय गणराज्य अन्तरगतको दुई राज्यहरु क्रमशः देवदह र रामग्राम उल्लेख छ’, बरिष्ठ पुरातत्वविद् तथा बुद्धअध्ययनकर्ता तारानन्द मिश्र बताउँछन् ।

बाटो छेक्ने मन्दिर

अति सवारी जामको चपेटामा पर्ने काठमाडौँका केही स्थानमध्ये पर्छ, क्षेत्रपाटी चोक। ६ वटा बाटाको संगम उक्त चोकको बीचैमा भैरव र सरस्वतीका दुईवटा मन्दिर छन्। त्यही मन्दिरकै कारण त्यहाँ धेरै जाम हुने गरेको छ। जामै गराउने गरी अरू पनि चोक र सडकमा यस्ता मन्दिर छन्, उपत्यकामा। यस्ता मन्दिरले अहिले द्रूत  गतिमा भइरहेको सडक विस्तार कार्यलाई समेत धेरै ठाउँमा प्रभावित गरेका छन्। 


यद्यपि, सडक विस्तारमा जुटेको नगर विकास समितिले भने अहिले त्यस्ता मन्दिर धेरै भएका ऐतिहासिक क्षेत्रहरूमा भन्दा अन्य क्षेत्रमा आफ्नो कामलाई केन्द्रित गरेको छ। समितिका नगर नियोजक भाइकाजी तिवारी भन्छन्, "अहिले त कतिपय स्थानमा समस्या देखियो भने पुराना बस्तीहरू जहाँ मन्दिरै मन्दिर छन्, त्यहाँ त यो ठूलो समस्या हुनेछ।" यातायात आवतजावतमा समस्या सिर्जना गररिहेका यस्ता मन्दिरहरू सामान्यतः दुई प्रकृतिका छन्। सडक बीचमा भेटिने एकखाले टापु मन्दिरहरू छन् भने अर्कोखाले सडककै हिस्सासमेत ओगटेर बनाइएका छन्। कालिकास्थानको मन्दिर एउटा त्यस्तै उदाहरण हो, जसले सडकको झन्डै आधा हिस्सा ओगटेर बसेको छ। लैनचौरको ज्यापुगुठी मन्दिर सडक बीचमा रहेर आवतजावतमा समस्या सिर्जना गररिहेको मन्दिरको राम्रो उदाहरण हो। कसैको कुरा नसुनीकन सडक विस्तारमा अघि बढिरहेको नगर विकास समितिसमेत मन्दिर र मूर्ति बाधाका रूपमा आइपुग्दा धेरैपल्ट सोचमग्न हुने गर्छ। तर, विसं २०३३ यता बनेका मन्दिरको हकमा भने समिति त्यति धेरै चिन्तित नभएको तिवारी बताउँछन्। भन्छन्, "धेरैतिर सडक अतिक्रमण गरिएकाले त्यसबाट बच्नकै लागि मन्दिरलाई अस्त्र बनाइएका छन्। त्यस्ता मन्दिर भत्काउँदा सोचिराख्नु पर्दैन।"

सडकसँग मन्दिरको सम्बन्ध जोडियो भने त्यसले ओगट्ने जग्गा मात्र समस्या बन्दैन, त्यत्तिकै रूपमा त्यहाँ पूजाआजा हुँदा हुने भीडभाडले समेत गाडीको ओहोरदोहोरमा समस्या पार्छ। लैनचौरको ज्यापुगुठी मन्दिरलाई त्यसै सोचेर तिवारीले जमिनमुनिबाटै उठाएर अन्यत्र खुला ठाउँमा सार्ने सोचेका थिए। तर, स्थानीयले 'जमिनमुनि आफ्ना देवताको बास' भएकाले त्यसो गर्न नदिने अड्डी कसेपछि छेउमा वैकल्पिक बाटो विस्तार गरियो। समितिका इन्जिनियर रामप्रसाद श्रेष्ठ भन्छन्, "सामाजिक सद्भावसँग यस्ता मन्दिर तथा मूर्तिहरूको सम्बन्ध जोडिने हुँदा बढी नै संवेदनशील हुनुपर्छ।" 

यस्तो समस्या आएको अहिले पहिलोपटकचाहिँ होइन। अहिलेको वीर अस्पतालअगाडि रहेको एउटा चैत्यले बाटोमा ठूलै समस्या सिर्जना गर्ने देखेपछि विसं ०१९ मै त्यसलाई जस्ताको तस्तै स्वयम्भूमा स्थानान्तरण गरिएको थियो। त्यस्तै सडक बीचमा रहेको रानीपोखरीको १६ हाते गणेशसमेत त्यसैबखत छेउमा सारिएको थियो। "मानवजातिझैँ संस्कृति र सभ्यतासमेत परविर्तन हुन्छन्, जसको आत्मसात् हामीले गर्न जान्नुपर्छ," संस्कृतिविद् जलकृष्ण श्रेष्ठ भन्छन्, "मन्दिरहरू अन्यत्र सार्न सकिन्छ, धर्मले रोक्दैन।" सामान्य अवस्थामा निर्माण गरिएका मन्दिर तथा मूर्तिहरू स्थानान्तरण गर्दा त्यसको सारतत्त्वमा असर नगर्ने उनी दाबी गर्छन्। थप्छन्, "जस्तो : बुद्ध जन्मिएको स्थान लुम्बिनीमै स्थापना गरिएको स्तम्भ अन्यत्र सार्न सकिँदैन किनभने त्यस स्थानसँग त्यसको विशेष महत्त्व जोडिएको हुन्छ। सबै अवस्था त्यस्तो हुँदैनन्।" त्यसमाथि नेवार समुदायमा क्षमापूजा गरेर मन्दिर तथा मूर्ति स्थानान्तरण गर्ने धार्मिक सहजतासमेत छ।