नानोटेक्नोलोजी रिसर्चका लागि विश्वभर चिनिएका एक वैज्ञानिक आउँदा बर्षहरुमा विश्वमा के–कस्तो प्रविधि हावी हुने देख्छन् ।
विश्वका विभिन्न कुना चहारिरहंदा प्राध्यापक श्रीराम रामाकृष्ण एउटा प्रश्न बारम्बार सामना गरिराखेका हुन्छन्, “विश्वमा अब कस्तो प्रविधि हावी हुनेछ ?” ‘मटेरियल साइन्स’मा विश्वभर सबैभन्दा बढि उद्धृत गरिनेमध्येका एक नेसनल युनिभर्सिटी अफ सिंगापुरको नानोफाइबर तथा नानोटेक्नोलोजी केन्द्रका निर्देशक उनी धेरैजसो ठट्टामै भनिदिन्छन्, “धेरै अघिको भन्न नसकेता पनि कम्तिमा ५० बर्षपछिको कुरा भने म आरामले भन्न सक्छु । किनकि त्यसबेला सायद म मरिसकेको हुनेछु ।”
उनको ठट्टै सही, धेरैले रामाकृष्णलाई हल्का रुपमा लिंदैनन् । उनले अध्ययन गरिराखेको क्षेत्र नानो टेक्नोलोजीबारेका कुरा धेरै बर्ष ठट्टाकै रुपमा थियो । अहिले चिकित्सा क्षेत्रलाई मात्रै हेर्ने हो भने पनि नगन्य रगतको नमूनाबाट सबथोक थाहा हुन्छ, त्यसमै उपचार हुन्छ । एउटा सामान्य कागजको मोटाइभन्दा हजार गुणा सानो इकाईका कुरा पनि मानिसको जीवनमरणसँगै जोडिनेजस्तो महत्वपूर्ण अर्थ राख्दो रहेछ भन्ने कुरा कल्पना सम्म गरिएको थिएन । अहिले नानो टेक्नोलोजी केमा मात्र छैन् ! चाहे महंगा कस्मेटिक हुन् वा आरामदायी मानिने आँखाका लेन्स, पानी शुद्धिकरण प्रविधिदेखि सुरक्षाका उपकरणसम्म, खाद्य सुरक्षादेखि वातावरणमैत्री घरसम्म नानो टेक्नोलोजी जोडिएकै हुन्छ ।
कतिसम्म भएको छ जनावरप्रेमी तर मासुका पारखीका लागिरुचाइने स्वाद र प्रोटिनको मात्रा मिलाएर जनावरको हत्या नगरिकनै क्रितिम रुपबाटै मासु तयार भइसकेको छ ।
वल्र्ड इनोभेसन फोरम २०१८ को नेपाल संस्करणका रुपमा गरिएको स्विस–नेपाल टेक्नोलोजी ट्रान्सफर वर्कसपका लागि हालै काठमाडौं आएका रामाकृष्ण भन्दैथिए, “तर संसार यति रफ्तारमा अगाडि बढिराखेको छ कि अहिले हामीले जसको कुरा सबैभन्दा बढि गरिराखेका छौं, आगामी दशकमा त्यो हराइसकेको हुनसक्छ र अर्को झन् विशिष्ठ उपलब्धी र सपना हामीमाझ हुनेछ ।”
आफ्नो समयको विशिष्ठ उपलब्धी मानिएको स्टिम इञ्जिन अहिले पनि छ तर हामीमाझ त्यसको कुरा खासै हुँदैन । आउँदा बर्षमा नानो टेक्नोलोजी, क्रितिम बौद्धिकता (एआई), डिजिटल प्रविधिको भूमिका नि:सन्देह ठूलो हुनेछ । “धेरै कुरा चाहिनेभन्दा बढि बुझिएको पनि छ,” उनी भन्छन्, “एआई भनिएका सबैथोक एआई होइनन्, थुप्रै कुराहरु अझै सामान्य प्राविधिक हिसाबकिताब हुन् ।”
सत्य के हो भने, औसत मानिसहरुले भन्दा मेसिनहरुले थुप्रै कुरा छिटो र दुरुस्तै गर्न सक्छन् । एउटा मानिसको दिमागमा परिवार, भावना र दैनिक जीवनका अन्य थुप्रै कुराहरु खेलिराखेका हुन्छन् । मेसिनले गर्ने काम उसको पूर्ण क्षमताको काम हुन्छ भने मानिसका लागि थुप्रैमध्ये एउटा मात्र । त्यसैले कामको गुणस्तर र उत्पादकत्वका दृष्टिले मेसिनहरुले औसत मानिसको क्षमतालाई उछिनिसकेका छन् ।
विज्ञानको क्षेत्र नै अहिले पहिलेजसरी चलिराखेको छैन । “मैले रिसर्च शुरु गर्दा नयाँ ज्ञान पत्ता लगाउने कुरा थियो, तर अहिले धेरैजसो देशहरु प्रविधि हस्तान्तरणको युगमा छन्,” होटल याक एण्ड यतिको बगैंचामा उनी भन्दैथिए, “अहिले आधारभुत अध्ययनभन्दा पनि नयाँ कम्पनी खोलेर वा चालु व्यावसायहरुका लागि लगानी बढाएर काम हुन्छ ।”
विश्वका विभिन्न कुना चहारिरहंदा प्राध्यापक श्रीराम रामाकृष्ण एउटा प्रश्न बारम्बार सामना गरिराखेका हुन्छन्, “विश्वमा अब कस्तो प्रविधि हावी हुनेछ ?” ‘मटेरियल साइन्स’मा विश्वभर सबैभन्दा बढि उद्धृत गरिनेमध्येका एक नेसनल युनिभर्सिटी अफ सिंगापुरको नानोफाइबर तथा नानोटेक्नोलोजी केन्द्रका निर्देशक उनी धेरैजसो ठट्टामै भनिदिन्छन्, “धेरै अघिको भन्न नसकेता पनि कम्तिमा ५० बर्षपछिको कुरा भने म आरामले भन्न सक्छु । किनकि त्यसबेला सायद म मरिसकेको हुनेछु ।”
उनको ठट्टै सही, धेरैले रामाकृष्णलाई हल्का रुपमा लिंदैनन् । उनले अध्ययन गरिराखेको क्षेत्र नानो टेक्नोलोजीबारेका कुरा धेरै बर्ष ठट्टाकै रुपमा थियो । अहिले चिकित्सा क्षेत्रलाई मात्रै हेर्ने हो भने पनि नगन्य रगतको नमूनाबाट सबथोक थाहा हुन्छ, त्यसमै उपचार हुन्छ । एउटा सामान्य कागजको मोटाइभन्दा हजार गुणा सानो इकाईका कुरा पनि मानिसको जीवनमरणसँगै जोडिनेजस्तो महत्वपूर्ण अर्थ राख्दो रहेछ भन्ने कुरा कल्पना सम्म गरिएको थिएन । अहिले नानो टेक्नोलोजी केमा मात्र छैन् ! चाहे महंगा कस्मेटिक हुन् वा आरामदायी मानिने आँखाका लेन्स, पानी शुद्धिकरण प्रविधिदेखि सुरक्षाका उपकरणसम्म, खाद्य सुरक्षादेखि वातावरणमैत्री घरसम्म नानो टेक्नोलोजी जोडिएकै हुन्छ ।
कतिसम्म भएको छ जनावरप्रेमी तर मासुका पारखीका लागिरुचाइने स्वाद र प्रोटिनको मात्रा मिलाएर जनावरको हत्या नगरिकनै क्रितिम रुपबाटै मासु तयार भइसकेको छ ।
वल्र्ड इनोभेसन फोरम २०१८ को नेपाल संस्करणका रुपमा गरिएको स्विस–नेपाल टेक्नोलोजी ट्रान्सफर वर्कसपका लागि हालै काठमाडौं आएका रामाकृष्ण भन्दैथिए, “तर संसार यति रफ्तारमा अगाडि बढिराखेको छ कि अहिले हामीले जसको कुरा सबैभन्दा बढि गरिराखेका छौं, आगामी दशकमा त्यो हराइसकेको हुनसक्छ र अर्को झन् विशिष्ठ उपलब्धी र सपना हामीमाझ हुनेछ ।”
आफ्नो समयको विशिष्ठ उपलब्धी मानिएको स्टिम इञ्जिन अहिले पनि छ तर हामीमाझ त्यसको कुरा खासै हुँदैन । आउँदा बर्षमा नानो टेक्नोलोजी, क्रितिम बौद्धिकता (एआई), डिजिटल प्रविधिको भूमिका नि:सन्देह ठूलो हुनेछ । “धेरै कुरा चाहिनेभन्दा बढि बुझिएको पनि छ,” उनी भन्छन्, “एआई भनिएका सबैथोक एआई होइनन्, थुप्रै कुराहरु अझै सामान्य प्राविधिक हिसाबकिताब हुन् ।”
सत्य के हो भने, औसत मानिसहरुले भन्दा मेसिनहरुले थुप्रै कुरा छिटो र दुरुस्तै गर्न सक्छन् । एउटा मानिसको दिमागमा परिवार, भावना र दैनिक जीवनका अन्य थुप्रै कुराहरु खेलिराखेका हुन्छन् । मेसिनले गर्ने काम उसको पूर्ण क्षमताको काम हुन्छ भने मानिसका लागि थुप्रैमध्ये एउटा मात्र । त्यसैले कामको गुणस्तर र उत्पादकत्वका दृष्टिले मेसिनहरुले औसत मानिसको क्षमतालाई उछिनिसकेका छन् ।
विज्ञानको क्षेत्र नै अहिले पहिलेजसरी चलिराखेको छैन । “मैले रिसर्च शुरु गर्दा नयाँ ज्ञान पत्ता लगाउने कुरा थियो, तर अहिले धेरैजसो देशहरु प्रविधि हस्तान्तरणको युगमा छन्,” होटल याक एण्ड यतिको बगैंचामा उनी भन्दैथिए, “अहिले आधारभुत अध्ययनभन्दा पनि नयाँ कम्पनी खोलेर वा चालु व्यावसायहरुका लागि लगानी बढाएर काम हुन्छ ।”
