Showing posts with label Features. Show all posts
Showing posts with label Features. Show all posts

Monday, November 16, 2015

हिमाली सरदार


प्रदीप बस्याल

गत वर्ष मनासलु आरोहण गरेर क्याम्प–४ मा फर्कंदा भारतीय पर्वतारोही कुन्तल जोइसरलाई सरदार मिङ्मा तेन्जी शेर्पाले भनेछन्, ‘तिमी निकै बहादुर मानिस हौ ।’ जसलाई संसारकै निकै बहादुर मान्थे, उनकै मुखबाट आफू बहादुर कहलिनुलाई जोइसरले जीवनमा पाएका थुप्रै सम्मानभन्दा धेरै माथि राखेका छन् ।

आरोहणको अन्तिम अवस्थामा अर्का आरोहीको ‘गियर’ (पर्वतारोहणको बन्दोबस्ती प्याकेज)मा समस्या आयो । मिङ्माले आफ्नो गियर तिनलाई दिएर चुचुरो चुमाए । अनि, केही भइहाल्छ कि भनेर क्याम्प–४ मै कुरेर बसे । हिमाल सिर्फ आरोहण कौशलले चढिँदैन, न त हिमालको अनुभवले कोही पूर्ण नै हुन्छ । हिमालको यही विशिष्टतालाई जोडेर धेरैले आरोहणलाई रहस्यमय यात्रा मान्छन् । र, ‘बेटर’ होइन, ‘बेस्ट’ सहयोगी खोज्छन्, आरोहणका सोखिनहरू । हिमालको फेदीमै बसोवास गर्ने शेर्पा समुदाय, त्यही साहस, उच्च तहको जिम्मेवारीबोध र नि:स्वार्थ भावना बोकेको व्यावसायिक समुदाय हो । र, अन्तर्राष्ट्रिय ब्रान्ड बन्ने बलियो आधार पनि ।

खुम्बु क्षेत्रमा पदयात्रा गर्दा शेर्पा नजोडिने कुनै मोड हुँदैन । पदयात्रादेखि हिमाल चढाउने गाइडसम्म, होटल व्यवसायदेखि भरियासम्म । धेरै नसोचीकनै कुनै शेर्पालाई कतिपटक सगरमाथा चढेको भनेर सोधियो भने खोजेकै उत्तर आउँछ । चुचुरोमै नपुगेका भए तापनि बेसक्याम्प माथिसम्म वा अन्य स–साना हिमाल कुनै न कुनै कालखण्डमा पुगेकै हुन्छन् । ‘नाइँ हिमाल चढेको छैन’ भन्ने उत्तर सायदै आउँदैन । प्रसिद्ध अमेरिकी आरोही एलन अर्नेटका शब्दमा शेर्पाको त्यही परिचय खुम्बु क्षेत्रको सांस्कृतिक हिस्सा हो ।

Monday, February 16, 2015

२५ सय वर्ष पुरानो कंकाल, हिमालय क्षेत्रकै सर्वाधिक पुरानो

पुरातत्त्व विभागका कर्मचारी मुस्ताङका विभिन्न गुफामा भेटिएका सयौँ वर्ष पुराना कंकाल र अस्थिपञ्जरका बाकस मिलाउँदै थिए, २८ माघमा। ती अस्थिपञ्जरका बीच एउटा मृत बच्चाको सिंगो शरीर पनि थियो, जुन झन्डै २ हजार ५ सय वर्ष मुस्ताङी हावापानी झेलेर काठमाडौँ छिरेको झन्डै दुई दशक पुग्यो।  शाक्यमुनि गौतम बुद्धकै समयको महत्त्वपूर्ण पुरातात्त्विक वस्तु भईकन पनि यो सामान्य वस्तुसरह विभागको सामान्य कोठामा थन्किएको छ।

सन् '८० को दशकको अन्त्यतिर मुस्ताङको टुकुचेमा चोकोपानी लघु जलविद्युत् परयिोजनाका लागि सुरुङ खन्दा पुरातात्त्विक महत्त्वका प्रशस्त वस्तु भेटिएका थिए। त्यसयता पुरातत्त्व विभाग र जर्मन पुरातत्त्वविद्हरूले संयुक्त अन्वेषण गर्दा सन् १९९५ मा मेब्राक गुफामा उक्त शरीर र अन्य ३० मानव अस्थिपञ्जर फेला  परेका थिए। उक्त गुफा त्यहाँको एउटा समुदायको मृत शरीर राख्ने चिहानका रूपमा प्रयोग हुने गरेको पाइएको थियो । त्यहाँ भेटिएका अस्थिपञ्जर इसापूर्व ४०० देखि सन् '५० को दशकसम्मका भएकाले त्यो परम्परा झन्डै साढे चार सय वर्ष चलेको देखिन्छ ।

अन्वेषणका क्रममा भेटिएको सुकेको छालासहितको सिंगो शरीर ६ महिनाभन्दा कम उमेरको बच्चाको रहेको निचोड वैज्ञानिक विश्लेषणबाट निकालिएको थियो, जसको लिंग भने अझै खुलेको छैन । यो नेपालमा भेटिएको अहिलेसम्मकै सबैभन्दा पुरानो सिंगो शरीर हो। र, त्यहाँ भेटिएका कंकाल हिमालय क्षेत्रका सर्वाधिक पुराना मानव अवशेष हुन् । पुरातत्त्वविद्हरूका अनुसार कालीगण्डकी उपत्यका आसपासमा पाइएका ती अस्थिपञ्जर मानव सभ्यता र विकासक्रम बुझ्न निकै महत्त्वपूर्ण छन् । "२०-२५ हजार वर्ष  पुरानो सभ्यता रहेको मुस्ताङ क्षेत्र पुरातात्त्विक हिसाबले स्वर्णभूमि हो," मुस्ताङको अध्ययनमा संलग्न युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्नियाका प्राध्यापक एवं पुरातत्त्वविद् मार्क अल्डेनडर्फरले नेसनल जियोग्राफिकसँग भनेका छन्, "त्यहाँ मानव सभ्यताबारे अझै थुप्रै महत्त्वपूर्ण विवरण फेला पर्न सक्छन्।"

Saturday, December 27, 2014

‘पास’ काट्ने साहस

गत सेप्टेम्बर–अक्टोबरमा पश्चिम नेपालको हुम्लाबाट डोल्पासम्म ग्रेट हिमालय ट्रेलको माथिल्लो भेगको पदयात्रा गर्दा सम्राट कटवाल र उनको टोलीले झण्डै एक दर्जन ठूला साना भञ्ज्याङ (पास) काटेका थिए । सम्राटको बुझाईमा पासहरु पदयात्रीका लागि उत्सव मनाउने ठाउँ हुन् । पर्वत श्रृङ्खलाको बिचबाट आवतजावत हुने यस्ता होचा स्थानहरु पुग्दा यात्रीहरु हिमाल नचढिकनै सही, आफूमा रहेको पर्वतिय साहसप्रति गर्व गर्न सक्छन् । पासहरु मध्ये पनि निकै उचाईमा हुने ‘हाइ पास’हरुबाट देखिने विचित्रको सुन्दरता र त्यसपछि आउने अन्य रोमाञ्चले नै यात्रीहरुमा पास चड्ने रोमाञ्च भर्नेगर्छ ।

अधिकांश पासहरु एकातर्फ ठाडो उकालो त अर्कोतर्फ ठाडो ओरालो भएका हुन्छन् । पास पुग्ने उकालो चड्दा हुने स्याँस्याँ, एक पाइला नै सार्न पनि चाहिने ठूलो शक्ति र थकान मार्दा आइहाल्ने निद्राले पास चढ्नुको विशिष्ठता बोल्छ । उचाईमा हुने भएकाले हुनाले त्यहाँ क्षणक्षणमै हिउँ जमिहाल्छन् । त्यसमाथि त्यस भेगमा धेरैजसो बस्ती हुँदैनन् । बाटोहरु पनि निकै ठाडा र साँघुरा ।

धेरै आवतजावत हुने पासहरुतिर ढुङ्गाका सिंढी बनाइएका हुने भएता पनि सबैमा त्यो सुविधा नहुन सक्छ । हिउँ पर्दा यात्रीहरु बाटो नै बिराउने वा पत्ता लगाउन नसक्ने समस्या जन्मने कारण यही हो । “त्यसैले हाइपासहरु चढ्दा गाइडहरु लिएर मात्र अगाडि बढ्नुपर्छ,” लुक्लाका पर्यटन गाइड निमा शेर्पा  भन्छन्, “लेक लाग्ने सम्भावना भएकाले धेरैबेर त्यहाँबेर नबस्नु राम्रो हुन्छ ।” प्राय: पासमा निकै कम समथर ठाउँ हुन्छ । 

जिआरई, स्याट र टोफेलमा पूर्णांक ल्याउनेका अनुभव

टाँडी चितवनमा स्कुल, काठमाडौंमा आइएस्सी, सरकारी छात्रवृत्तिमा चीनमा इञ्जिनियरिङमा स्नातक हुँदै अमेरिकाबाट अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर र पिएचडि गर्दासम्म विश्व पौडेलले विभिन्न बिषयमा थुप्रैपटक पुर्णांक हासिल गरेका छन् । तर दस बर्ष अघि विश्वव्यापी रुपमा एकैखाले हुने ग्रयाजुयट रेकर्ड इग्जामिनेसन (जीआरई) मा उनले गणित र अंग्रेजी दुवैमा गरेर कुल अंक १ हजार ६ सय नै ल्याए । जसले उनलाई बर्कलेस्थित युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्नियामा पीएचडि भर्ना हुन सघाउ पुर्‍यायो ।

त्यो त्यस्तो ‘स्कोर’ हो, जो नेपालमा मात्र नभएर विश्वव्यापी रुपमै निकै कमले ल्याउँछन् । जिज्ञाशा उठ्न सक्छ, आखिर कस्तो हो त्यो परीक्षा ? कसरी आउँछ त्यत्ति धेरै नम्बर ? र,  त्यत्ति धेरै अंक ल्याउनुको अर्थ के हुन्छ ?

सरकारी छात्रवृत्तिमा चीन जाने बेला ४० अंकको परीक्षामा भने पौडेल सबैभन्दा अगाडि थिए भने त्यसबेलाका बोर्ड प्रथमले जम्मा ११ अंक ल्याएका थिए । “त्यसो भन्दैमा उसको क्षमतामाथि प्रश्न उठाउन सकिंदैन,” उनी भन्छन्, “निश्चित छोटो समयमा त्यसरी परीक्षामा प्रस्तुत हुनु भनेको अर्कै कला हो ।” पौडेल आफूलाई त्यस मामिलामा भाग्यमानी ठान्छन् ।

खासमा यस्तो भाग्यसँग नेपालजस्ता विकाशोन्मुख देशका विद्यार्थीको भविष्य जोडिएको हुन्छ । जहाँका विश्वविद्यालय अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा ख्याती कमाएका हुँदैनन् वा त्यस परिवेशमा हुर्केकाहरुले त्यसअघि खासै धेरै उल्लेख्य काम गरेका हुँदैनन् । कहलिएको विश्वविद्यालयका लागि भने यी मापदण्डले त्यतिधेरै महत्व राख्दैनन् । उदहारणका लागि चीनको शीर्ष पेकिङ विश्वविद्यालय होस् वा भारतको उस्तै कहलिएको इन्डियन इन्स्टीच्युट अफ टेक्नोलोजी (आइआइटी) जस्ता राम्रा संस्थाको ‘टपर’ वा राम्रा विद्यार्थी छन् भने यस्तो अंकले धेरै अर्थ राख्दैन । किनकि पश्चिमा विश्वविद्यालयलाई थाहा हुन्छ कि ती एक अर्ब जनसङ्ख्याबाट छानिएर आएका हुन् र त्यसै पनि अब्बल हुन् ।

Monday, October 20, 2014

लुक्ला एयरपोर्ट, एक्स्ट्रिम नम्बर एक

अन्यत्रभन्दा फरक लुक्लाको तेञ्जिङ–हिलारी एयरपोर्टमा हरेकजसो अवतरणपछि यात्रीहरु लामो ताली पिट्छन्, निधार र छातिमा हात लगाएर भगवानलाई धन्यवाद दिन्छन् । पाइलट मात्र होइन हरेकजसो यात्रुलाई त्यतिखेर आफ्नो साहसमा गर्व लाग्छ, विश्वकै ‘मोस्ट एक्स्टि्रम एयरपोर्ट’को सूचिमा एक नम्बरमा पर्ने एयरपोर्टमा उत्रेकोमा ।

सन् २०१० मा अमेरिकाको द हिस्ट्री च्यानलले शीर्ष १० एक्स्टि्रम एयरपोर्टको सूचि निकालेको थियो । उक्त विशेष कार्यक्रम तयार पार्दा कतै जटिल स्थानको अवस्थिति त कतै उडान/अवतरणमा लिनुपर्ने विशेष शैली, मौसम, धावनमार्गजस्ता फरक फरक मापदण्डलाई आधार मानेको थियो । अघिल्ला ९ एक्सट्रिम एयरपोर्ट देखाइसकेपछि लुक्लाबारे उसले भनेको थियो, “यो त्यस्तो एयरपोर्ट हो जहाँ अगाडिका एयरपोर्टमा देखिएका यी सबै चुनौती एकैसाथ आउँछन् ।”

९३८३ फिट उचाईमा रहेको एयरपोर्टमा ‘ओभरसुट’ छैन जुन हरेकजसो एयरपोर्टको एउटा साधारण मापदण्ड हो । अन्तिम अवस्थामा अवतरण सुरक्षित नमानिए सिधा अगाडि वा दायाँ बायाँ उड्न सकिने अवस्था हो यो । दुधकोशी नदि कटेपछि जहाज दुई पहाडका बिच रहेको साँघुरो खोंचबाट अगाडि बढ्छ । तारा एयरका क्याप्टेन प्रमोद पौडेल भन्छन्, “त्यसपछि अवतरण गर्नैपर्छ, जुनसुकै सर्तमा ।” वायुसेवा क्षेत्रमा रहेको एउटा चर्चित भनाईझैं, 'नो गो' क्रस गरेपछि 'गो गो' ।

एयरपोर्टको विशिष्ठता त्यत्तिमै सकिंदैन । ४६० मिटरको धावनमार्गको तल्लो भाग र माथिल्लो भाग १२ डिग्री कोणमा छ जसले रनवेको दुई पुछारबिच १५० फिटको उचाई फरक पार्छ । यो झण्डै १० तले घर बराबरको उचाई हो । छोटो धावनमार्गसँग जुध्ने विज्ञानकै रुपमा उकालो धावनमार्ग बनाइएको हो । तर टेक अफको बेला भने ओरालो ठिक होइन । भिरालोमा बिचमा इञ्जिनले काम गर्न छाडेमा होस् वा आधा रनवे काटेपछि जहाज रोक्न सहज छैन । अझ जहाजको गति ४० नट्सभन्दा माथि भए त त्यो असम्भव नै छ । ६० नट्समा विमान उड्छ । साधारणतया जहाजलाई मोड्दा ३० डिग्री भन्दा बढि कोणमा ढल्काइने जहाज लुक्लामा भने ४५ डिग्रीसम्म ढल्काउनुपर्छ ।

Sunday, August 31, 2014

परोपकारी ‘बाल्टिन’

फेसबुक र ट्विटर टाइमलाईनमा अहिले थुप्रै नेपालीहरु खानेकुरा भरिएका बाल्टिन वा बाल्टिन बोकेका आफ्ना तस्विरसाथ उपस्थित हुन थालेका छन् । ती बाल्टिनमा हुन्छन् केही केजी चामल र दाल, केही चाउचाउ र बिस्कुटका प्याकेट, केही जीवन जलका पोका र सिटामोलका पत्ता । त्यसैसाथ ह्यासट्यागमा लेखिएको हुन्छ, ‘फिल द बकेट’ (#FillTheBucket)

एक हप्ता अघिसम्म कसैले नसुनेको यो शब्द अहिले विशेषगरी नेपाली सोसल मिडिया जगतमा धेरैमाझ परिचित बनिसकेको छ । संकलन भएका ती भरिएका बाल्टिनहरु काठमाडौंका विभिन्न संकलन केन्द्रमा जुटाएर पश्चिम नेपालका बाढि तथा पहिरो पीडितमाझ पुर्‍याइन्छ ।  
 
त्यसको केहीअघि मात्र ह्यासट्यास अभियान ‘आइस बकेट च्यालेन्ज’ (#IceBucketChallenge) विश्वव्यापी रुपमा चलेको थियो, स्नायु रोग अम्योट्रोपिक लेट्रल स्क्ल्ेरोसिस (एएलएस) बारे सचेतना जगाउन तथा थप अध्ययन तथा अनुसन्धानका लागि रकम जुटाउन भनेर । जसमा बरफयुक्त पानी शरीरमा खन्याउन कसैले च्यालेन्ज गर्छन् । च्यालेन्ज स्विकार्नेले त्यसो गरेको भिडियो युट्युबमा अपलोड गरेर सेयर गर्छन् र अर्कोलाई च्यालेन्ज गर्न पाउँछन् ।

त्यसरी च्यालेन्ज स्विकार्नेले दश अमेरिकी डलर सहयोग गर्छन् । च्यालेन्ज नस्विकारे दश गुणा बढि अर्थात् एक सय अमेरिकी डलर सहयोग गर्नुपर्ने नियम बनाइएको थियो । केही पनि नगरे सहयोगका लागि रुचिकर नभएको मानिनु सामाजिक प्रतिष्ठाकै बिषय बन्थ्यो ।

आइस बकेट च्यालेन्जको चर्चा नेपालमा समेत राम्रै भएता पनि यहाँबाट क्रेडिट कार्ड प्रयोग गरी त्यसरी सहयोग सम्भव थिएन । त्यसले गर्दा पनि स्थानिकरण गरेर त्यस्तो अभियान गर्न सम्भव भयो । आइस बकेटकै लहर चलिराखेको बेला काठमाडौंका केही युवाले बाल्टिनलाई एउटा बिम्बको रुपमा प्रयोग गरे, पानी खन्याएपछि त्यसमा किन केही नभर्ने भनेर । भारतमा पनि आइस बकेट च्यालेन्जबाट प्रभावित ‘राइस बकेट च्यालेन्ज’(#RiceBucketChallange) शुरु भएको छ । जसले विपत्तिबाट पीडितदेखि शहरका भिखारीलाई बाल्टिनभरी चामल भरेर दिन्छन् । 

Tuesday, August 19, 2014

हिजो कमिक्स, आज कार्टुन

कार्टुन जगतका चर्चित पात्र 'आर्ची'को कमिक शृंखलामा निधन भयो, ३२ असारमा। सन् १९४१ मा कमिक शृंखला 'पेप कमिक'बाट उदाएको उक्त पात्र सन् २०१४ को जुलाईमा आइपुग्दा 'लाइफ विथ आर्ची'बाट हरायो। प्रेम, मित्रता, साहसजस्ता थुप्रै गुणले चिनिएको आर्ची मारएिको खबरले बालबालिकादेखि युवासम्मका लाखौँ प्रशंसक निराश भए। अमेरिकादेखि अस्ट्रेलियासम्म फैलिएका उसका कतिपय शुभेच्छुकबीच रुवाबासी नै चल्यो।

अन्ततः आर्ची कमिकका प्रकाशक जोन गोल्डवाटरले सार्वजनिक रूपमै बोल्नुपर्‍यो। आर्चीको मृत्युको कारण प्रस्ट्याउँदै उनले भने, "यो घटना दुःखद होइन, बरू प्रेरणादायी हो। आर्चीले त्यही गर्‍यो, जुन कुरा तपाईंहरू आर्चीले गरोस् भन्ने चाहनुहुन्थ्यो। उसले आफ्नो साथीको ज्यान बचाउन गोली खाएको हो।" उक्त तर्कबाट आर्चीका फ्यान कत्तिको सम्हालिए कुन्नि! तर, यस घटनाले कार्टुनका पात्रहरू मानिसका मनभित्र कसरी गडेर बसेका छन् भन्नेचाहिँ पुनः एकपटक छर्लंग भयो। उता २० साउनमा भारतीय कार्टुनिस्ट प्राणकुमार शर्माको निधन हुँदा उनले जन्माएको पात्र 'चाचा चौधरी'लाई त्यत्तिकै सम्झना गरियो ।

चाचा चौधरी कार्टुनका सामान्य पात्रभन्दा माथि थियो। भारतमा अंग्रेजी कमिक्सको दबदबा रहेका बेला प्राणले चाचाजस्ता पात्र जन्माएर स्थानीयकरणको सुरुआत गरेका थिए, सन् १९७१ मा। उक्त सुरुआतले आफ्नै परविेशका कथा र पात्रसँग भारतीय कार्टुनप्रेमीलाई जोडेको थियो। चाचा चौधरीले दिने सन्देश के थियो भने हरेक परविारमा एउटा एउटा पाका मानिस हुन्छन्, जसले विवेकपूर्ण ढंगबाट घरका समस्या समाधान गर्छन्। यही मर्मलाई स्थापित गर्न हास्य रसको आलोकमा चाचा चौधरी क्रियाशील थियो।

नेपालमा भने सन् १९९० अघिसम्म अंग्रेजीभन्दा भारतीय कमिक्सको प्रभाव थियो। लोटपोट, मधु मुस्कानजस्ता हिन्दी कमिक्स नेपाल आउँथे। आफूलाई हिन्दी कमिक्सकै उत्पादन ठान्ने कार्टुनिस्ट रविन साय्मि सुनाउँछन्, "काठमाडौँमा कमिक्सका किताब किन्नै पर्दैनथ्यो, ती भाडामै पाइन्थे र घरघरमा झुन्ड्याएर राखिएका हुन्थे।"

Sunday, August 17, 2014

तुहिएको भुटानी शरणार्थी आन्दोलन

चेतन अधिकारीप्रदीप बस्याल/दमक

मोरङको शनिश्चरेस्थित शरणार्थी शिविरमा हालै तेस्रो देश उड्न लागेका आफन्त र छिमेकीबीच बिदाइको रुवाबासी चलिरहेको थियो। तर, ती भुटानी शरणार्थीका आँखामा देखिएको आँसुलाई एउटै अर्थ लगाउन सकिँदैनथ्यो। त्यहाँ भेटिने तन्नेरी पुस्ता त्यस रुवाइलाई हर्षको आँसु बताउँछ भने अघिल्लो पुस्ता भावनाको आँसु। शिविरमा रहेका दुई पुस्ताका शरणार्थीमध्ये पछिल्लो पुस्ता यस्तो छ, जससँग आफ्नो देश भुटानको धमिलो स्मृति पनि छैन। कति त नेपालमै जन्मिएका हुन्।

साथीसँगीसँग विछोडिनुको पीडाबीच रोइरहे पनि निमा डोल्मा तामाङ, १६, शिविर छोड्दा खासै दुःखी थिइनन्। अमेरिकाको पेन्सलभेनियास्थित इरी सिटीलाई आफ्नो नयाँ वासस्थान बनाउन लागेकी उनले भनिन्, "कमसे कम अमेरिकामा मैले चाहेजसरी पढ्न पाउनेछु, आफ्नै कमाइले खान पाउनेछु।"

तामाङजस्ता थुप्रै युवा र अधवैँसे पुस्ता त्यहाँ नपुग्दै 'अमेरिकी सपना' सजाउन थालिसकेका छन्। किनभने, दुई दशकभन्दा बढी समयदेखि नेपाललाई आफ्नो वासस्थान बनाएका उनीहरूले शरणार्थी परिवेशमा कहिल्यै सपना देख्न जानेनन्। सपना हुन्थ्यो त हरेक दुई सातामा पाँच किलो चामल, केही लिटर तोरीको तेल, थोरै दाल, चिनी र नुनका लागि कुर्नु। र, त्यसकै भरमा अर्को रासन नआउँदासम्म अड्कलेर छाक टार्नु। त्यसमाथि उखरमाउलो गर्मीमा विद्युत् नहुने बाँसले बारेको टहराको बसाइ। बर्षामा चुहिने र घरभित्रैसम्म छिर्ने भेल। हुर्किरहेको एउटा पुस्ताका लागि शिविरको कष्टकर बसाइले स्वदेश फिर्तीभन्दा आधारभूत आवश्यकता अनुभव गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने थियो। तिनमा भुटान फर्कन पाइएला भन्ने आश नै मरसिकेको थियो।

"देशबाट लखेटिनुको पीडा कति हुन्छ, त्यो लखेटिनेलाई मात्र थाहा हुन्छ। यसलाई कुनै माध्यमबाट दिइने सुविधाले परपिूर्ति गर्न सक्दैन," अझै स्वदेश फिर्तीको आशा र माग लिएर बसिरहेका शरणार्थी अगुवा डा भम्पा राई भन्छन्, "यहाँ अझै थुप्रै आफ्नो देशको माटो टेक्ने महान् सपना बोकेर बसिरहेका छन्।" राई त्यस्ता शरणार्थी हुन्, जो ल्होत्साम्पा (नेपालीभाषी) जसरी लखेटिएका होइनन्। बरू भुटान सरकारको त्यो हर्कतबाट विरक्तिएर शरणमा नेपाल पसेका भुटानीलाई सघाउन स्वैच्छिक रूपमा शरणार्थी बनेर नेपाल आएका हुन्।

स्वदेश र्फकने भुटानी शरणार्थी आन्दोलन यी दुई पुस्ताबीचको अन्तरद्वन्द्वले अहिले तुहिएजस्तो छ। भुटान फर्कने दृढ मागसहित बसेका थुप्रै पुराना पुस्ताका शरणार्थीसमेत आफ्ना छोराछोरीबाट आएको दबाबकै कारण तेस्रो देश जाने इच्छापत्र भर्न थालेका छन्। अहिलेसम्म झन्डै ९१ हजार भुटानीहरू अस्ट्रेलिया, क्यानडा, डेनमार्क, न्युजिल्यान्ड, नर्वे, नेदरल्यान्ड्स, बेलायत र अमेरिकामा पुनःस्थापित भइसकेका छन्।

Thursday, July 3, 2014

हिमाली उद्धारक

हिमाली क्षेत्रमा हवाई उद्धारसम्बन्धी तीनमहिने तालिमका लागि सन् २०१० मा स्वीट्जरल्यान्ड पुगेका फिस्टेल एयरका हेलिकप्टर पाइलट सिद्धार्थ गुरुङ, सविन बस्नेत र लङ लाइन पोर्टर पूर्ण अवालेलाई एयर जम्र्याट कम्पनीदेखि नै पछ्याए, स्वीस नेसनल टेलिभिजनका लागि फिल्म बनाउने फ्रयांक सिन र हरि थापाले। 'हेलिकप्टर रेस्क्युअर इन द हिमालय' नाम दिइएको उक्त काम सोचेभन्दा राम्रोसँग भयो। तर, त्यसको अन्त्यमा सोच्दै नसोचिएको दुःखद घटना भयो। क्याप्टेन बस्नेत र नेपालको पहिलो लङ लाइन उद्धार विशेषज्ञ अवालेले हेलिकप्टरबाट उद्धारकै क्रममा ज्यान गुमाए।

आमादब्लम हिमालमा जापानी र जर्मन आरोही ६ हजार ५ सय मिटर उचाइमा अड्किएपछि उद्धारका लागि फिस्टेलका तर्फबाट उनीहरू गएका थिए। डोरीबाट उद्धार नगरी हेलिकप्टरको एउटा मात्र स्किडले टेकेर सुरुमा जर्मन नागरकिलाई उद्धार गरे। तर, दोस्रोपटक जापानी पदयात्रीलाई त्यसै गरी उद्धार गर्ने प्रयास दुस्साहस साबित भयो। "संयोगले जापानी नागरकि हेलिकप्टरमा नचढेकाले बाँच्न सफल भए," फिस्टेलका क्याप्टेन आशिष शेरचन भन्छन्, "दुर्घटनाको भोलिपल्ट म र सिद्धार्थ ती जापानी आरोहीलाई बचाउन उड्यौँ। हामीले प्रयोग गरेको शैली पनि सविनकै जस्तो थियो।" हिमालमा हुने हवाई उद्धार कतिसम्म चुनौतीपूर्ण काम हो भन्ने जान्न यही उदाहरण काफी छ।

सन् '९० को सुरुआती दशकसम्म नेपाली सेनासँग मात्र हेलिकप्टरहरू थिए, धेरैजसो कार्गो फ्लाइट गर्ने। र, ती १६ हजार फिटभन्दा माथि उड्न सक्दैनथे। जबकि, सगरमाथाको आधार शिविर नै १६ हजार ५ सय फिटमा छ। '९० को दशकको मध्यतिरबाट निजी हेलिकप्टर कम्पनीहरू आएसँगै उद्धारमा प्रयोग गर्न सकिने फ्रेन्च इक्युरयिल, अमेरकिन बेलजस्ता हेलिकप्टरहरू आए, जुन २३ हजार फिटको उचाइसम्म पुग्न सक्छन्। फिस्टेलका शेरचन थप्छन्, "क्षमता बढेसँगै साहसिक उद्धारका माग पनि बढिरहेका छन्।"

Saturday, June 28, 2014

उन्मुक्त पोखरा, स्वच्छन्द पोखरेली



"यहाँ कति वर्ष बिताइयो भनेर गन्न आवश्यक नै छैन किनभने पोखरा कसैलाई कहिल्यै पुग्दैन।" अंग्रेजी नयाँ वर्षको पूर्वसन्ध्यामा नदीपुर, पोखराका स्वयंशु श्रेष्ठ, २३, ले फेसबुक स्ट्याटस लेखे। हुन पनि, स्वयंशुलाई पोखरा कहिल्यै पुरानो लाग्दैन। त्यसैले त पोखरा छाड्नु नपरे हुन्थ्यो भन्ने लागिरहन्छ।

न्यु इयर इभका लागि तयार भएको पोखरा, त्यसमाथि लेक साइड। फेवाताल छेवैमा 'पोखरा स्टि्रट फेस्टिभल'का लागि सजाइएको तीन किलोमिटर लामो बाटो इभको माहोलमा खचाखच छ। बिस्तारै हिँड्नेले पनि तीन किलोमिटर दूरी ३० मिनेटमा सजिलै काट्न सक्छ। तर, न्यु इयरको लेक साइड तीन किलोमिटर दूरी वा ३० मिनेटको समयले मात्र व्याख्या गर्न सक्दैन। त्यहाँ के मात्र थिएन ? पाइलैपिच्छे हिन्दुस्तानी क्लासिकदेखि पश्चिमा रकसम्मका अनेकौँ संगीत, मानिसका गालामा विभिन्न भावभंगी झल्कने फेस पेन्टिङ्। अझ सडकको ठेलमठेलबीच अलिकति अग्लिएर हेर्न खोज्ने हो भने त्यहाँ हलिउड अभिनेता विल स्मिथ, क्यानेडियन गायक जस्टिन विवर, गायिकाहरू रिहाना, माइली साइरस, फुटबलर डेबिड बेक्यामजस्ता थुप्रै सेलिब्रिटीको हेयर स्टाइलको झल्को पनि देखिन्छ। 


Friday, June 27, 2014

६० सेकेन्डको शक्ति

६० सेकेन्ड अब सानो समय रहेन । २ साता अघि काठमाडौंमा ४ सय मध्येबाट छानिएका २० देशका ३८ फिल्म ‘६० सेकेन्ड अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभल २०१४’ मा  स्क्रिनिङ भए । त्यही सेरोफेरोमा फेस्टिभल निर्देशक अब्दुस मियाँ हेलो शुक्रबारलाई भन्दैथिए, “घन्टौं लामो फिल्म हेरिसक्दा पनि अन्त्यमा बनाइने निचोड सानै हुन्छ । ६० सेकेन्डमा मानिसले धेरै नसोचिकन सिधै त्यही निचोडसम्म पुग्छ ।”

त्यसो भन्दैमा ६० सेकेन्डमा के मात्र गर्ने –– कस्तो स्क्रिप्ट लेख्ने ? कति जनाले अभिनय गर्ने ? कथाको फराकिलो दायरा नबिगारीकन कसरी त्यसलाई खुम्च्याउने ?

अर्कोतिरबाट हेर्दा ६० सेकेन्ड यस्तो समय पनि हो जसबिचमा एउटा औसत मानिस १५ देखि २० सेकेन्ड त आँखा बन्द गरेरै बिताउँछ । “चिन्ता नगर्नुस् ! फिचर फिल्ममा कुनैबेला रोमोञ्चक दृश्य आउँछ भने कुनैबेला पट्यारलाग्दा पनि,” अब्दुस भन्छन्, “यस्तो फिल्मको हरेक सेकेन्डमा चुम्बकिय क्षमता हुन्छ ।”

फेस्टिभलमा देखाइएको पाकिस्तानका असान इजको फिल्म ‘चेन्ज योर माइन्डसेट’ यस्तो थियो । भिड बसमा एक युवक र युवती उभिरहेका हुन्छन् । पछाडिपट्टि रहेको युवकलाई अन्तिम सिटमा बसिरहेका अन्य केटाहरुले धकेलिदिंदा युवतीलाई धक्का लाग्छ । दोस्रो पटक पनि त्यस्तै भएपछि ती युवतीले चड्कन नै लगाउँछिन् । बसका अन्य यात्रुले ‘तमिज नभएको मान्छे’ ‘क्या जमाना आयो’ जस्ता शब्दले लान्छना लगाउँछन् । केहीबेरमा युवक अगाडि आउँछन् । त्यसबेला अघि उसलाई परेजस्तो समस्या ती युवतीलाई पर्छ । तर उक्त युवक रिसाउँदैन । भन्छ, “चिन्ता नगर्नुस म बुझ्छु, यस्तो हुन्छ भन्ने ।” लैंगिक विवेधको कुरामा धेरै साँघुरो मानसिकताबाट बाहिर निस्कनुपर्ने सन्देस हो फिल्मको ।

सर्ट फिल्म हाउस ‘ओनियन फिल्मस्’का निर्देशक गोविन्द सिवाकोटी यस्तो अभ्यासलाई ‘विशेष’ तर ‘क्रितिम क्षमता’ भनेर अथ्र्याउँछन् । भन्छन्, “यस्तो फिल्मको अनुभव भएको मानिसले पनि लामो फिल्म नै बनाउँदा पनि त्यसको हरेक सानो समयलाई महत्व दिन सिक्छ ।” त्यसो त फिल्मी क्षेत्रमा आफ्नो करिअर बनाउने सोचिरहेका तर सानै कामबाट आफ्नो क्षमता देखाउन खोज्नेका लागि ६० सेकेन्ड फिल्म लाभदायक भइरहेका छन् । जसमा मानिसहरु क्यामेरा, कथा, निर्माणजस्ता थुप्रै काममा एक्लै भिड्न सक्छन् । र, निर्माण गर्ने मानिसको अर्को क्षमता त्यतिखेर देखिन्छ जतिखेर उसले गैरकलाकारलाई नै आफ्नो पात्र बनाउन सक्छन् ।

Thursday, June 19, 2014

तर्क बोकेका सिपाही

काठमाडौंका एकथरी तन्नेरीमा अहिले ‘डिबेट’को भुतसवार छ । त्यो त्यस्तो डिबेट होइन, जुन अक्सर स्कुलमा वादविवादका रुपमा हुन्थे, ‘कलम बलियो कि हतियार’, ‘छोरीलाई अंश दिने कि शिक्षा’ भन्नेजस्ता शीर्षकमा ।

“यो बौद्धिक बहस हो जुन परम्परागत बहसभन्दा निकै फरक र वैज्ञानिक छ,” अहिलेसम्म झण्डै एक सय डिबेट गरिसकेका प्रदीपराज घिमिरे भन्छन्, “समाजमा विवेकशील मानिसहरु जन्माउने एउटा गतिलो माध्यम हो यो ।” उनीजस्ता थुप्रै तन्नेरीले  तर्कलाई बलियो शक्ति मान्छन । उनीहरुले राम्रोसँग बुझेका छन्, समाज रुपान्तरण हुनलाई पहिले त्यहाँका मानिसहरु अन्धभक्त हुन छाड्नुपर्छ, अरुलाई सुन्न सक्नुपर्छ । र, सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा अरुको आँखाबाट पनि आफूलाई ठिक/बेठिकको कसीमा हेनुपर्छ । घिमिरे भन्छन्, “जब मानिस विवेकी हुन्छन् उनीहरु ढुंगा हान्न छाडेर बहस गर्छन् जसले अन्तत: प्रजातन्त्र फस्टाउन सघाउँछ ।” 

काठमाडौंका थुप्रै स्कुल तथा कलेजमा अहिले डिबेट क्लबहरु छन् । जो ‘बेलायती संसदिय शैली’ देखि ‘कार्ल पोपर’जस्ता थुप्रै ढाँचामा आफ्नो तर्क निखार्ने र तर्क बनाउने अभ्यासमा जुट्छन् । जस्तो, बेलायती संसदिय शैलीको डिबेटमा पक्षमा २–२ जना हुने गरी दुई समूह हुन्छन् भने विपक्षमा पनि त्यस्तै । यसरी एउटा बहसमा ८ जना एकैचोटी भिड्छन् । कार्ल पोपरमा ३–३ जनाको पक्ष–विपक्ष हुन्छ । बेलायती शैलीमा बहस गरिरहंदा बिचमै विपक्षीले हात उठाएर प्रश्न गर्न पाउँछ भने कार्ल पोपरमा भने त्यसको लागि छुट्टै समय हुन्छ ।  

बेलायती मोडलमा पक्ष–पक्ष वा विपक्ष–विपक्ष भित्रै फरभित्र पनि एकअर्काभित्र अझ बलियो तर्क राख्ने भन्ने प्रतिस्पर्धा हुन्छ, भलै उनीहरु आफ्नो पक्षको कुरा काट्दैनन् । ब्रिजवाटर डिबेट एसोसिएसनकी सहारा भेटवाल भन्छिन्, “यी ढाँचाले हामीलाई डिबेटमा अन्तरक्रिया, अध्ययनको लागि उत्प्रेरित गर्छन् ।’ जस्तो, कार्लकोपर ढाँचाले समसामयिक मुद्दा उठाउन प्रेरित गर्छ ।

विश्वभर सबैभन्दा प्रभावकारी ढंगबाट डिबेट हुने थलो सदन हो । किनकि, त्यहाँ महत्वपूर्ण बिषयमाथि पक्ष–विपक्षबिच बहस हुन्छ । त्यसैले डिबेट हुनुअघि छानिने मोसन (शीर्षक) समेत ‘यो सदनले यो विश्वास राख्छ/दावी गर्छ  ...’ जस्तो शैलीमा हुन्छ । डिबेट गर्नुअघि छानिने त्यस्तो मोसन कुनै एक हप्तादेखि एक महिना अघिदेखि तयारी गर्न मिल्ने गरी हुन्छ भने कुनै आधा घन्टादेखि केही घन्टाको समय तयारीका लागि हुनेगरी हुन्छन् । थाइल्याण्डको एजोमसन युनिभर्सिटीमा पढाई सकेर फर्केकी साजल प्रधान भन्छिन्, “कहिलेकाहीं त्यो छोटो समयमा इन्टरनेट पनि प्रयोग गर्न नपाइने नियम बनाइन्थ्यो जसले आफूसँग भएको सीमित ज्ञानबिचबाटै तर्क बनाउनुपथ्र्यो ।”

राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा डिबेट लिगहरु समेत आयोजना भइरहन्छन् जुन फुटबल जसरी टाइसिट नै निकालेर विभिन्न चरणहरु पार गर्दै हुन्छन् ।  नेपालमा डिबेटको टेक्निेकल जनशक्ति कम भएकाले यी तन्नेरीहरु यसअघि धेरै बहस गरिसकेकालाई मध्यस्तकर्ता, निर्णायकजस्ता पदमा राख्छन् ।

Saturday, March 8, 2014

अजैमेरुकोट: डोटेली राज्यको अवशेष [Travel]

पश्चिम नेपालका बाइसे राज्यबारे ईतिहासमा धेरैपटक पढिएको हो । त्यहीमध्येको एक डोटेली राज्यको सम्झना हुन्छ हाल डडेलधुरा जिल्लामा पर्ने अजयमेरुकोट पुग्दा । अजैमेरुकोट खासमा एउटा डाँडाको थुम्कोमा रहेको दरबार हो । यो ठ्याक्कै के थियो भन्नेमा दुईखाले भनाई पाइन्छ । एउटाले भनाइले डोटीका संस्थापक राजा निराजनदेवले स्थापना गरेको डोटेली राजधानी भन्छ भने अर्कोले चौधौं शताब्दीमा तत्कालिन डोटेली स्वर्ण युग हाँकेका राजा नाग मल्लको गृष्मकालिन राजधानी । सत्य जे सुकै भएता पनि त्यसलाई गन्तव्य बनाएर तय गर्न सकिने पदयात्रा र त्यहाँको भौगोलिक अवस्थित र बास्तुकलाले भने जो कोहीको मन लोभ्याउन सक्छ ।

यहाँ पुग्ने यात्रा शुरु हुन्छ सुदुरपश्चिमको हिल स्टेसन डडेलधुरा जिल्लाको सदरमुकाम ‘अमरगडि नगरपालिका’बाट । १५ मिनेटको जिप यात्रा गरेर आइतबजारसम्म पुर्‍याउँछ । आइतबजारबाटै अजैमेरुकोटसम्मको झण्डै ३ घण्टे यात्रा शुरु हुन्छ । र, त्यहाँबाट अगाडि बढ्नका लागि कि त पैदल यात्रा गर्नुपर्छ या घोडसवार । शान्त जंगलबिचबाट चराचुरुंगीको आवाज सुन्दै यात्रा गर्नुको आनन्द निकै अनुपम हुन्छ ।

बिचमा आउँछ सुन्ताला र अन्य अग्र्यानिक फलफूलका लागि चर्चित सुनेन्दा गाउँ । सुन्ताला गाउँको अर्को विशेषता भनेको त्यहाँबाट निकै राम्रोसँग देखिने अपी हिमश्रृङ्खला पनि हो । यदि घोडसवार भइएको छ भने सुन्ताला गाउँको अन्त्यसम्म मात्र त्यसको आनन्द लिन सकिन्छ । किनकि त्यहाँबाट सिंडिजस्तो बाटोमा निकै ठाडो ओरालो झर्नुपर्छ । घोडामा यात्रा गर्नेका लागि अजैमेरुकोटको रुट किन पनि बढि रोचक हो भने यहाँ घाँेडाहरु समथरदेखि उकालो, ओरालो र खोंचमा समेत यात्रा गर्छन् । उकालो यात्राको क्रममा घोंडाले तान्न नसक्ला कि भनेर पहिलोपटक घोडसवार हुनेहरु निकै डराउँदा रहेछन् । तर घोंडासाथ हिड्ने स्थानिय गाइडहरु पनि हुन्छन् । घोंडसवारमा एउटा उखानै रहेछ, “ओरालोमा घोंडालाई बचाउने, उकालोमा घोंडाले बचाउँछ ।”

बोल्ने अनुहार

बाटोमा हिंड्दा मानिसहरु टक्क अडिएर हेरुन् ।
“अम्मै के भ’को यस्तो !” भन्दै जिब्रो टोकुन् ।
“हजुरसँग एउटा फोटो खिचौं न ?” भनुन् ।

फेस पेन्ट गराउने तन्नेरीहरु यस्तै ठान्छन् । अझ अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धाका बेला त ‘वान एण्ड वन्ली’ बन्ने लहर चलेको छ आजकल । पारखीहरुले भन्ने गरेको पेन्टर अर्जुन भण्डारी, २५, सुनाउँछन्, “पत्रिकामा छापिने खालको, लाइभ खिच्ने क्यामेराले दोहोर्‍याई तेहेराई देखाउने खालको हुनुपर्‍यो ।”

फेस पेन्टिङको लहर कुनै बेला नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय खेल हुँदा वा विश्वकप फुटबल वा क्रिकेटका बेला मात्र हुन्थ्यो । “यो इन्फर्मल र रफटफ हुने शैली हो,” फेस पेन्टिङका एक सौखिन शक्ति दिपराजले भने, “भिडमा मानिसहरु हराउँछन् तर तपाईं हल्का मात्र पनि युनिक र क्रियटिभ पेन्टिङ आफ्नो अनुहारमा गराउन सक्नुभो भने भिडमा सबैभन्दा बढिले तपाईंलाई नै हेर्छन् ।”

अहिले मानिसहरु जमघट हुने अवसर भए हुन्छ फेस पेन्टिङ जोडिनु कुनै नयाँ अवसर बन्दैन । त्यसैले कन्सर्ट होस् वा मेला अनुहार रंगाएर हिंड्न रुचाउँछन् आजकल । अवसर पिच्छे केही शैली परिवर्तन् हुन्छन् तर उद्देश्य त्यही अरुलाई आकर्षित गर्ने नै हो । जस्तो, होलीमा हुने फेस पेन्टिङमा पाइने एउटा समानता भनेको त्यसले पूरै अनुहारलाई ढाक्छ । शिवरात्रीमा भने गाँजाका पातदेखि लिएर शिवका आकृतिसम्म अनुहारमा कुदिन्छन् ।

अहिले विवाह, बत्रबन्ध, बर्थडेजस्ता उत्सवहरुमा समेत फेस पेन्ट गराउन थालिएको पाइन्छ । विभिन्न अभियानमा समेत अहिले फेस पेन्टिङ जोडिन्छ । वातावरण सप्ताह मनाउँदा एक युवा अभियानकर्ताहरुले कतै अनुहारभरी हरियो पोतेर त कतै रुखका चित्र बनाएर सचेतनाको काम गरेका थिए । विरोधका लागि समेत फेस पेन्टिङ अहिले गतिलो माध्यम बनेको छ । 

Friday, February 7, 2014

“...अनि नाम फेरियो”

डन्ट जज् बुक बाई इट्स कभर । यसको अर्थ प्रकाश लामिछाने उर्फ बाबाजीले सायद अझ राम्ररी बुझेका छन् । नबुझुन् पनि किन ट्वीटरमा उनको डिस्प्ले नेम र ह्याण्डल बाबाजी छ । भर्चुअल वल्र्डमा भर्खर चिनाजान हुँदै गरेका कतिलाई लाग्लो रहेछ, उनी साँच्चिकै कुनै शिवभक्त हुन् वा उनमा राम्रै दार्शनिक/ धार्मिक चेत छ । जब शिवरात्री आउँछ झण्डै ५ हजार फलोअर्स बोकेका बाबाजीको चर्चा ट्वीटरमा झन् बढि हुँदोरहेछ । “तपाईंसँग त गाँजा पक्कै होला नि भन्दै अपरिचितहरु मेन्सन् गर्छन्,” उनी सुनाउँछन्, “पशुपतिमा कतातिर हुनुहुन्छ भन्दै सोध्छन् ।”

खासमा बाबाजीलाई यस्ता प्रतिक्रियासँग कुनै गुनासो छैन । रत्नराज्यलक्ष्मी क्याम्पसमा स्नातकोत्तर गर्दा उनको लामो कपाल थियो । साहकारी भएकै कारण साथीहरु बफ म:ममा होमिँदा उनको अगाडि भने आलुमटर हुन्थ्यो । अनि कुनै साथीले जिस्केर भिराएको बाबाजीको विल्ला कलेजमा फैलन कुनै बेर लागेन । त्यसरी ट्वीटरसम्म आएर जोडिएको हो । रेडियो कार्यक्रम उत्पादक बाबाजीको परिचय नै अहिले फेरिएको छ । धेरै घुलमिल भइसकेका कति व्यावसायिक साथीहरु पनि जब औपचारिक नाम कतै उल्लेख गर्नुपर्ने हुन्छ फोन गरेर सोध्दा रहेछन्–– तपाईंको नाम चाहीं के हो ? पछिल्लो चार बर्षमा फैलिएको बाबाजी नाम उनलाई यति प्रिय लागेको छ त्यसको पछाडि आफ्नै शैलिमा टिएम (ट्रेडमार्क) नै झुन्ड्याएका छन् ।

बाबाजीजस्तै ट्विटरमा अहिले अर्काे एउटा नाम चर्चित् छ, माइला साउ । माइला साउको खास नाम भुवन राउत हो । गाइघाट, उदयपुरका यी २७ बर्षे तन्नेरी घरका माइला छोरा हुन् भने आफ्नो मोवाइल पसलका साउ पनि । ५ हजार बढिले ट्वीटरमा पछ्याएका छन् उनलाई । पेट्रोलियम पदार्थदेखि प्याजको भाउ बढ्यो कि टाइमलाइनमा उनलाई मेन्सन् गर्दै अन्धाधुन्ध ट्विट आउँदो रहेछ, ‘साउको गोदाममा त पक्कै राम्रै स्टक छ होला नि’ भन्दै । चिनाजान भइसकेका धेरैका लागि उनी सामाजिक/राजनीतिक ट्वीटमा हुने अन्तरक्रिया बाहेक उनी मोवाइलका भाउ सोध्ने व्यक्ति भएका छन् । एन्ड्रोइड एप्सहरुबारे पनि उनी अलि बढि नै ट्वीट गर्छन् ।

Saturday, February 1, 2014

नदेखेको देश


मसुद अहमद, बर्ष ६, को घर पाकिस्तानको साल्कोटमा हो । उनलाई थाहा छ, साल्कोट पाकिस्तानको पञ्जाब प्रान्तमा पर्छ । पाकिस्तानको राजधानी इश्लामावाद नजिकै छ उनको गाउँ । यी सबै कुरा उनले आफ्ना बुवाले बताए अनुसार थाहा पाएका हुन् । धेरैपटक पाकिस्तानको नक्सा पल्टाएर उनी आफ्नो गाउँ कहाँ पर्छ हेरेका छन् ।

उनी स्वयं भने पाकिस्तान कहिल्यै पुगेका छैनन् । उनी काठमाडौंकै पाटन अस्पतालमा जन्मिएका हुन् । आजभन्दा १० बर्षअघि उनका बुवा नविद् अहमद नेपाल आएर शरणार्थी बनेका थिए । अहिले मसुद आफ्ना बुवाआमा, भाई र चार अंकलका साथ काठमाडौंमा छन् ।

उनीहरु अहमदिया मुस्लिम हुन् । पाकिस्तानमा भने अहमदियालाई मुस्लिम नै मानिदैन । त्यहाँको सरकारले नै उनीहरुलाई अरु मुस्लिमसँगै मस्जिदमा गएर प्रार्थना गरे कारवाही हुने नियम बनायो । हामीले कसैलाई भेट्दा नमस्ते भनेझैं मुस्लिमहरु ‘सलाम वालेकुम’ भन्छन् र नमस्ते फर्काएझैं ‘वालेकुम सलाम’ भन्छन् । त्यसो भनेको ‘ईश्वरले तिम्रो रक्षा गरुन्’ हो । अहमदियाहरुले त त्यसो भन्न पनि नपाउने भए । गाउँघरमा उनीहरुलाई अछुत्जस्तै व्यावहार गर्न थालियो । ज्यानकै डर भनेपछि मसुदका बुवा नविद भागेर नेपाल आएका थिए ।

धर्म, राजनीति, शरीरको रंग, भाषाजस्ता कुरामा मतभिन्नता भएसँगै त्यसले निम्त्यने असहज वातावरण र युद्धले मानिसहरुलाई शरणार्थी बनाउँछ । र, उनीहरु आफ्नो देश, आफन्त छाडेर अन्य देशमा बस्छन् । विश्वभर यस्ता शरणार्थीहरु झण्डै ३ करोड छन् । कति लामो समयसम्म शरणार्थी नै रहन्छन् त कोही जन्मंदै शरणार्थीको रुपमा जन्मन्छन् ।

नेपालमा अहिले मसुदजस्ता थुप्रै देशका शरणार्थी छन् । सबैभन्दा बढि भुटानका छन् । त्यसपछि चीनको तिब्बतबाट आएका छन् । भुटान र तिब्बतबाट आएकाहरु थुप्रै परिवार एकैसाथ आएकाले एकै ठाउँमा क्याम्प बनाएर बसेका छन् । तर मसुद्जस्ता अन्य देशबाट आउनेहरु भने थोरै थोरै छन् र एक दुई परिवार भएर छुट्टाछुट्टै आएका कारण काठमाडौंमा कोठा भाडा लिएर बस्छन् । उनीहरुलाई ‘शहरी शरणार्थी’ भनिन्छ । कोठा भाडामा लिएर बस्नेहरु म्यानमार, सोमालिया, इराक लगाएतका देशका छन् । नेपाल सरकारले चाहीं भुटानी र तिब्बतीलाई मात्र शरणार्थी मान्छ । तर पनि यहाँ आइसकेका र घर फर्कन नसक्ने त्यस्ता शहरी शरणार्थीलाई मानवियताका आधारमा राखेको छ । शरणार्थी भएपछि काम गर्न पनि पाइंदैन । सरकार वा संयुक्त राष्ट्रसंघिय शरणार्थी नियोग (युएनएचसिआर)ले दिने थोरै पैसामा जीवन चलाउनुपर्छ ।

Sunday, December 15, 2013

क्लिक इलेक्सन


पीपलडाँडा, पाल्पाका युवा मतदाता जगन्नाथ तिमिल्सिनाका लागि यसपटकको संविधानसभा निर्वाचन अघिल्लोजस्तो असहज भएन। काठमाडौँमा जागिरे र विद्यार्थी उनले चुनावको एक-दुई दिनअघि मात्र छुट्टी पाउँथे। तर, उनको मन भने एक-डेढ महिनाअघि नै गाउँतिर पुगिसकेको हुन्थ्यो। सोसल मिडियालाई धन्यवाद, उनी काठमाडौँमा रहेरै पनि चुनावी माहोलमा मज्जैसँग मिसिए। आफ्ना साथीभाइमाझ 'गु्रुप' संवाद गरेर कसलाई भोट हाल्नेबारे छलफल गरे। उनको कोठाकै कम्प्युटरले भोट हाल्ने नेताको प्रचारप्रसारमा सघायो पनि। 

अघिल्लोपटक निर्वाचन हुँदा फेसबुक नेपालमा भर्खर उदाउँदै थियो, ट्वीटरबारे धेरैले राम्रोसँग बुझेकै थिएनन्। प्रयोगकर्ता नै कम भएपछि त्यसले ठूलो परविर्तन ल्याउन सक्छ भन्ने सोचिएन। हुन पनि सन् २००८ को अन्त्यतिर भएको अमेरिकी राष्ट्रपतीय निर्वाचन फेसबुकलाई माध्यम बनाएर गरिएको पहिलो ठूलो अभियान थियो। 

यही परिदृश्यमा सोसल मिडिया प्रभावशाली देखिँदै गएको नेपालमा समेत पहिलो त्यस्तै ठूलो प्रयोग भयो यसपालि। उम्मेदवारहरू आफूसँग कम्तीमा एउटा फेसबुक एकाउन्ट भएन भने अरूभन्दा पछि परिने सोचकै कारण पनि फेसबुकमा आए। आफ्ना भित्ते पर्चाकै डिजिटल कपी नै सही, उनीहरूले त्यहाँ पोस्ट गरे। राजनीतिमा युवाबारे अध्ययन गररिहेका विजय पौडेल भन्छन्, "पूर्वाधारका हिसाबले हामी कत्तिको सक्षम छौँ या छैनौँ भन्ने बहसकै विषय भए तापनि यसपटक सोसल मिडियामार्फत राजनीतिज्ञले युवानजिक सक्दो बढी पुग्न खोजेको देखियो।" 

चुनावको समयमा सोसल मिडिया हेर्दा लाग्थ्यो, एउटा समानान्तर चुनाव फेसबुक र ट्वीटरमा भइरहेको छ। सूचना राख्ने र प्रचार गर्ने हिसाबले फेसबुक अगाडि देखिए तापनि अन्तरसंवादका हिसाबले ट्वीटर झन्डै ९९ प्रतिशत अगाडि देखियो। भारतको बैङ्लोरमा मुख्यालय रहेको सोसल मिडिया एनालिटिक्स कम्पनी 'सिम्प्िलफाई ३६०'ले 'नेपालभोट्स,' 'नेपाल इलेक्सन,' 'सीए इलेक्सन,' 'भोटिङ् डे'जस्ता केही चल्तीका शब्द र तिनका ह्यासट्यागलाई ट्रयाक गर्दै तिनको विश्लेषणको प्रतिवेदन तयार पार्दा यही तथ्य फेला पर्‍यो। 

चुनावअघि, चुनावको दिन र चुनावपछि गरेर तीन चरणको त्यस अध्ययनमा ट्वीटर र फेसबुकबाहेक फ्लीकर, गुगल प्लस, ब्लगहरू, समाचार, युट्युबलाई पनि स्रोतका रूपमा हेरिएको थियो, जसमा २ देखि ४ मंसिरभित्रमा नकारात्मक कुराहरू बढी चलेका थिए। 'बम' शब्द सोसल मिडियामा सबैभन्दा चर्चित थियो भने 'माओइस्ट,' 'क्रुड,' 'गन,' 'लस्ट'जस्ता शब्द पनि बढी प्रयोगमा रहे। चुनावपछि सकारात्मक शब्दहरू हावी भए। जस्तो, 'विन्स', नेपाली कांग्रेस, गगन। "यसले नेपाली चुनावअघि कति चिन्तित थिए र चुनावपछि कति राहत महसुस गरे भन्ने संकेत गर्छ," सिम्प्िलफाई ३६० का प्रमुख कार्यकारी भूपेन्द्र खनाल भन्छन्, "हामीले वाक्यमा प्रयोग हुने चल्तीका सकारात्मक/नकारात्मक शब्दहरू, तिनका साथमा आउने स्माइलीका आधारमा सकारात्मक, नकारात्मक र तटस्थ ट्रेन्ड खोजेका थियौँ।"

किचेन कमान्डर

गोविन्दनरसिंह केसी, ५८, लाई एक आदर्श व्यक्तिका रूपमा हेर्छन्। कारण, केसी पाँचतारे होटलको भान्साको सबैभन्दा माथिल्लो तह 'एक्जुकेटिभ सेफ' हुने पहिलो नेपाली हुन्। सन् २००१ मा सोल्टी क्राउन प्लाजाले सिंहलाई त्यो उपाधिले सम्मानित गर्नुअघि नेपाली पनि पाँचतारे होटलका मुख्य सेफ बन्न सक्छन् भन्ने कल्पनाबाहिरको कुरा थियो। हाल होटल अन्नपूर्णमा कार्यरत केसी भन्छन्, "नयाँ पुस्ताले कम्तीमा एक्जुकेटिभ सेफको सपना देख्न थालेको छ।" 

आखिर त्यस्तो के रहस्य लुकेको हुन्छ, एक्जुकेटिभ सेफभित्र ? होटलको भान्साको सबैभन्दा सानो तहदेखिको अनुभव सँगालेका केसीको भनाइमा होटलको सबैभन्दा ठूलो इज्जत भनेकै त्यहाँको खाना हो, पाहुनाले अन्य थुप्रै समस्यालाई छिट्टै बिर्सन्छन् तर खानामा त्यसो हुँदैन। त्यसैले होटलको इज्जत धान्ने मुख्य पक्षको कमान्ड त्यही एक्जुकेटिभ सेफको हुन्छ।


केसीले काम सुरु गर्दा न नेपालमा सेफ उत्पादन गर्ने पूर्वाधार थियो, न त त्यसको सम्भावना नै महसुस गरएिको थियो। जब काठमाडौँमा सोल्टी होटल खुल्यो र त्यसको व्यवस्थापनको जिम्मा अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा प्रसिद्ध ओबरोय समूहले लियो, तब केसीजस्ता थुप्रैमा त्यहाँ काम गर्ने भूत सवार हुन थाल्यो। यद्यपि, त्यस बेला होटल म्यानेजमेन्ट पढाइ हुने कलेज नै थिएनन्। केही थियो भने न्याथम कलेजमा पढाइ हुने एकवर्षे 'फुड पि्रपरेसन एन्ड कन्ट्रोल कोर्स' मात्र। 

सरस्वती कलेजबाट प्रवीणता प्रमाणपत्र तह सकेलगत्तै उक्त कोर्स गरेका केसी भाग्यशाली निस्के। आफूलाई लायक साबित गर्न अघिल्लो चार महिना नै उनका लागि काफी रह्यो। त्यसले उनलाई थप दुई वर्षका लागि 'ट्रेनी कमी वान' बन्ने अवसर दियो। सन् १९७८ मा 'फस्ट कमी' भएपछि उनी त्यस्तो भान्सामा छिरे, जहाँ सबै विदेशी मात्र थिए। धेरैजसो बेलायती, प|mान्सेली, इटालेली र भारतीय। सम्झन्छन्, "ती विदेशी सेफले खालि स-साना काममा मात्र अल्झाउँथे, नयाँ कुरा सिकाउन खोज्दैनथे। गर्नेभन्दा गराउने ठूला हुँदा रै'छन् भन्ने लाग्थ्यो त्यस बेला, जसले अघि बढ्नका लागि झन् प्रेरति गर्‍यो मलाई।" धेरै कुरा उनले देखेरै सिके।


लगनशीलता र लगावले राम्रो सेफ बनाउँछ भन्ने बुझेका उनी ड्युटी सकिएर घर जान कहिल्यै हतारएिनन्। उनले धेरैपटक १८ घन्टासम्म काम गरेका छन्। नतिजास्वरूप सोल्टीले ६ वर्षपछि उनलाई ओरयिन्टेसनका लागि ओबरोय दिल्ली र मुम्बई पठायो। त्यताबाट फर्केपछि उनी जुनियर सु सेफ, सेफ डी पार्टी हुँदै करअिरमा उकालो लागे। सोल्टी छाड्नुअघि भने उनी सोल्टीकै फ्लाइट क्याटरङि् सेवा 'एलएसजी स्काई सेफ'मा फुड प्रोडक्सन डाइरेक्टर थिए। 

सोल्टीमा मात्र उनले ३१ वर्ष काम गरेका रहेछन्। अहिलेको पुस्ता पूर्वाधार र अवसरका हिसाबले भाग्यशाली भईकन पनि पैसाका लागि मात्र सेफ करअिरमा अघि बढ्छु भन्ने सोच्यो भने त्यो सबैभन्दा प्रत्युत्पादक हुने ठान्छन् उनी। भन्छन्, "डिग्री हासिल गर्ने कुरा त सानो पक्ष मात्र हो, मुख्य कुरा लगनशीलता र मिहिनेत नै हो।"

नयाँ मतदाताको रोजाइ


भोटेचौर, सिन्धुपाल्चोकका प्रदीप खतिवडा अहिले २२ वर्षका भए र चुनावमा पहिलोपटक भोट हाल्दै छन्। हुन त उनी जन्मेकै साल नेपालमा चुनाव भएको थियो। ०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भएपछिको चुनाव। 

त्यो चुनावको चार वर्षपछि नै माओवादी सशस्त्र विद्रोह सुरु भयो र देश अधोगतितर्फ मोडियो। विद्रोह सुरु हुँदा जन्मिएका युवासमेत आसन्न चुनावमा पहिलोपटक मतदान गर्दै छन्। र, तिनले आफ्ना बुबा पुस्ताले झैँ समृद्ध नेपालको सपना देखेका छन्। 

पछिल्लो जनगणना अनुसार उमेर पुगेका सबैले मतदाता नामावलीमा नाम दर्ता गरेका भए आसन्न चुनावमा पहिलोपटक मताधिकारको प्रयोग गर्ने युवा झन्डै ३० लाख हुनेछन्। यसपटक कुल १ करोड २५ लाख मतदाता छन्। 

यसपालि दसैँ बिदामा गाउँ पुग्दा खतिवडाले साथीभाइमाझ भनेका थिए, "धन्न अघिल्लो चुनावले संविधान बनाएनछ।" किनभने, उनलाई याद छ, अघिल्लोपटक धेरैलाई केका लागि भोट गर्दै छौँ भन्ने थाहा थिएन। सायद त्यही भूलले अहिले धेरैलाई संविधानको चेत मात्र दिएको छैन, यस्तो अवस्थामा आफू जिम्मेवार नभए देश कतिसम्म अनिर्णयको बन्दी बन्न सक्छ भन्ने पनि सिकाएको छ। भन्दै थिए, "त्यस बेला बुझेर वा नबुझेरै मानिसहरू पार्टीकै परभिाषा रट्थे, अहिले धेरै कुरा उनीहरूले झेलेरै बुझेका छन्।" 

घर जाँदा उनले अघिपछि खासै वास्ता नहुने नेताका भाषण मज्जैसँग सुने। तिनका अनुहारको भावलाई पनि नजिकबाट चियाए। भन्दै थिए, "अचेल उम्मेदवारसँग एकैछिन कुरा गर्दैमा उसले कति सत्य वा कति गफ दिइराखेको छ भन्ने छुट्याउन गाह्रो पर्दैन।" हुन पनि हो, उनलाई बुवा-आमाले हाल्ने गरेको पार्टीमै भोट हाल्नुपर्छ भन्ने छैन। न त कुनै पार्टीको अन्धभक्त नै हुनु छ। 

उमेरले प्रदीपकै समकालीन बिर्घा, स्याङ्जाका मणि पाण्डे भने आफ्नो सोचाइ र पारविारकि राजनीतिक आस्थाका बीच रुमलिइरहेका छन्। भन्छन्, "मेरो राजनीतिक आस्थाको भोट समानुपातिकमा हुनेछ तर प्रत्यक्षमा भने जो मन पर्‍यो उही।" बूढाहरूले देश बिगारे भन्ने उनको आँखा अहिले युवा उम्मेदवारतर्फ छ। 

उनले के बुझेका छन् भने युवा भन्दैमा बूढो पुस्तालाई चटक्कै बिर्सन पनि हुँदैन। "हातमा भोट भएपछि धेरै सोचिँदो रहेछ, चुनावको दिनसम्म अझै बाटो हेर्छु," मणिले भने। त्यसैले त उनी खाली मगज लिएर भाषण सुन्न क्षेत्र नं ३ का कांग्रेस उम्मेदवार मोहन पाण्डेदेखि एमालेका मुक्ति पाठकका सभासम्म पुगेका छन्। उनीहरूका प्रचारशैली हेरेरै आशा गर्न सकिने पक्षलाई केलाइरहेका छन्। भन्छन्, "एक-दुई छाक मासुभात खुवाएर वा एक-दुई हजार रुपियाँ दिएर प्रभावमा लिन खोज्ने नेताबाट के ठूला कुरा आशा गर्नु ?"

अहिले घरघरमा दिनहुँ नेताहरू भोट माग्न आउँछन्। संविधान बनाउने चुनावमा कतिपयले स-साना व्यक्तिगत आश्वासन र लोभका पासा फ्याँक्छन्। भक्तपुर क्षेत्र नं २ का मनोज भट्टराई, २५, भन्छन्, "खोइ, उनीहरूले परविर्तन आत्मसात् गरेको ? भोट हाल्ने ठूलो नयाँ जमात आइसक्यो, उनीहरूले के सोचिरहेका छन् भन्ने खोइ बुझेको ?" 

Tuesday, December 10, 2013

दबाब दिने बेला


हिन्दी फिल्ममा अक्सर राजनीतिक नेता भन्नेबित्तिकै छलकपट, झूटा आश्वासन वा भ्रष्टाचारका पर्याय जसरी देखाइन्छ । त्यस्ता दृश्य देख्यो कि आजभोलि २१ बर्षिय अब्दुस मियाँलाई हाम्रा नेताको झल्को आउँदोरहेछ । बेलाबखत त उनलाई पनि तिनै फिल्ममा झैं हिरो बन्न मन लाग्छ । र, तिनलाई गएर दनक दिउँझैं लाग्दोरहेछ ।
किनकि पहिलो संविधानसभाबाट संविधान बनाउन नसकेको सबैभन्दा बढी रिस छ उनीसँग । तर फिल्ममा जसरी उनी कहिल्यै उक्सिएनन् बरु गत मंगलबार गोरखा पुगे र संविधानसभाका लागि भोट हाले । भने, 'सबैभन्दा ठूलो दनक दिने ठाउँ त त्यही हो नि । तर अब त्यति मात्रले पुग्दैन, संविधान नबनेसम्म नेतालाई छाड्नु हुन्न ।'

अघिपछि नेताले यसो गरेन/उसो गरेन भन्ने वा देश बिग्रेको दोष सबै उसैमाथि मात्र थोपर्नु सबैभन्दा सजिलो काम बनेको छ । फेसबुक र टि्वटरमा उत्तिकै आक्रोश देखिन्छ । मियाँ भन्छन्, 'तर ती नेता पनि हाम्रै समाजका उत्पादन हुन्, जसलाई सुधार्न हाम्रो सामाजिक संरचना नै असल हुनुपर्छ । जसको एउटा अंग हामी पनि हौं ।'

हाम्रो नेता कस्तो हुनुपर्छ ? नेता कसरी बिग्रन्छ ? जस्ता प्रश्नको उत्तर कहीं न कहीं हामी आफैंसँग गएर जोडिएको हुन्छ । मियाँको भनाइमा हामी आफूले नेता छान्ने बेलादेखि उसलाई बिगार्नसम्ममा जिम्मेवार हुन्छौं । उनी थप्छन्, 'नेताको योग्यता वा भिजन देखेरभन्दा पनि उसको स-साना आश्वासन र लोभले हामीलाई आकषिर्त गरेको हुन्छ जसको हानि अन्ततः हाम्रो जनजीवनको हरेक पक्षमा जोडिन्छ ।'

अब्दुसको यस्तो कुरा धेरै हदसम्म २४ वषर्ीया प्रमिला थपलियासँग मिल्छ । थपलिया भन्छिन्, 'नेता रातारात टुप्लुक्क आउँदैन, नेता त एउटा लामो प्रक्रियाबाट बन्ने कुरा हो ।' नेता कस्तो बन्छ भन्ने कुरा नेता बन्ने प्रक्रियामा हामी आम मानिस वा अझ त्यसमा पनि युवाको भूमिका कस्तो हुन्छ भन्नेले धेरै अर्थ लाग्छ ।

गृह जिल्ला धादिङ पुगेर भोट हालिरहँदा थपलियामा अघिल्लो संविधानसभा विघटनको दिन सम्झना भइरहेको थियो । त्यसबेला आफ्नो पढाइ र कामको बीचबाट फुर्सद निकालेर उनी हरेक दिनजसो संविधानसभा भवन बाहिर पुग्थिन् । उनीहरू संविधानसभा भवन बाहिर जम्मा भएर संविधानका लागि अनेक तरिकाबाट दबाब दिन्थे ।