KAMI RITA SHERPA: Everest through the eyes of a top Sherpa

l

text: PRADEEP BASHYAL; production: CLAIRE PRESS

BBC News (Read in Chinese), To Listen: BBC Outlook 

At least 11 people have died trying to climb Mount Everest this year. Kami Rita Sherpa, who's been to the world's highest summit more times than anyone else, tells the BBC that too many climbers are led to believe Everest is easy.

Struggling for breath, she was exhausted, but she’d made it to Camp 3. At 7162m (23,500ft) it was higher than she’d ever climbed before.

But the expedition was not going to plan and her dream of scaling Everest, the world’s highest mountain peak, was slipping away.

Looking on, as this young Chinese climber tried to gather her thoughts, was the group’s leader and navigator Kami Rita Sherpa. Not just your average mountain guide, Kami Rita holds the world record for the greatest number of assents up to the top of Mount Everest by any single climber.

इनोभेसन २.०

नानोटेक्नोलोजी रिसर्चका लागि विश्वभर चिनिएका एक वैज्ञानिक आउँदा बर्षहरुमा विश्वमा के–कस्तो प्रविधि हावी हुने देख्छन् । 

विश्वका विभिन्न कुना चहारिरहंदा प्राध्यापक श्रीराम रामाकृष्ण एउटा प्रश्न बारम्बार सामना गरिराखेका हुन्छन्, “विश्वमा अब कस्तो प्रविधि हावी हुनेछ ?” ‘मटेरियल साइन्स’मा विश्वभर सबैभन्दा बढि उद्धृत गरिनेमध्येका एक नेसनल युनिभर्सिटी अफ सिंगापुरको नानोफाइबर तथा नानोटेक्नोलोजी केन्द्रका निर्देशक उनी धेरैजसो ठट्टामै भनिदिन्छन्, “धेरै अघिको भन्न नसकेता पनि कम्तिमा ५० बर्षपछिको कुरा भने म आरामले भन्न सक्छु । किनकि त्यसबेला सायद म मरिसकेको हुनेछु ।”

उनको ठट्टै सही, धेरैले रामाकृष्णलाई हल्का रुपमा लिंदैनन् । उनले अध्ययन गरिराखेको क्षेत्र नानो टेक्नोलोजीबारेका कुरा धेरै बर्ष ठट्टाकै रुपमा थियो । अहिले चिकित्सा क्षेत्रलाई मात्रै हेर्ने हो भने पनि नगन्य रगतको नमूनाबाट सबथोक थाहा हुन्छ, त्यसमै उपचार हुन्छ । एउटा सामान्य कागजको मोटाइभन्दा हजार गुणा सानो इकाईका कुरा पनि मानिसको जीवनमरणसँगै जोडिनेजस्तो महत्वपूर्ण अर्थ राख्दो रहेछ भन्ने कुरा कल्पना सम्म गरिएको थिएन । अहिले नानो टेक्नोलोजी केमा मात्र छैन् ! चाहे महंगा कस्मेटिक हुन् वा आरामदायी मानिने आँखाका लेन्स, पानी शुद्धिकरण प्रविधिदेखि सुरक्षाका उपकरणसम्म, खाद्य सुरक्षादेखि वातावरणमैत्री घरसम्म नानो टेक्नोलोजी जोडिएकै हुन्छ ।

कतिसम्म भएको छ जनावरप्रेमी तर मासुका पारखीका लागिरुचाइने स्वाद र प्रोटिनको मात्रा मिलाएर जनावरको हत्या नगरिकनै क्रितिम रुपबाटै मासु तयार भइसकेको छ । 

वल्र्ड इनोभेसन फोरम २०१८ को नेपाल संस्करणका रुपमा गरिएको स्विस–नेपाल टेक्नोलोजी ट्रान्सफर वर्कसपका लागि हालै काठमाडौं आएका रामाकृष्ण भन्दैथिए, “तर संसार यति रफ्तारमा अगाडि बढिराखेको छ कि अहिले हामीले जसको कुरा सबैभन्दा बढि गरिराखेका छौं, आगामी दशकमा त्यो हराइसकेको हुनसक्छ र अर्को झन् विशिष्ठ उपलब्धी र सपना हामीमाझ हुनेछ ।”

आफ्नो समयको विशिष्ठ उपलब्धी मानिएको स्टिम इञ्जिन अहिले पनि छ तर हामीमाझ त्यसको कुरा खासै हुँदैन । आउँदा बर्षमा नानो टेक्नोलोजी, क्रितिम बौद्धिकता (एआई), डिजिटल प्रविधिको भूमिका नि:सन्देह ठूलो हुनेछ । “धेरै कुरा चाहिनेभन्दा बढि बुझिएको पनि छ,” उनी भन्छन्, “एआई भनिएका सबैथोक एआई होइनन्, थुप्रै कुराहरु अझै सामान्य प्राविधिक हिसाबकिताब हुन् ।”

सत्य के हो भने, औसत मानिसहरुले भन्दा मेसिनहरुले थुप्रै कुरा छिटो र दुरुस्तै गर्न सक्छन् । एउटा मानिसको दिमागमा परिवार, भावना र दैनिक जीवनका अन्य थुप्रै कुराहरु खेलिराखेका हुन्छन् । मेसिनले गर्ने काम उसको पूर्ण क्षमताको काम हुन्छ भने मानिसका लागि थुप्रैमध्ये एउटा मात्र । त्यसैले कामको गुणस्तर र उत्पादकत्वका दृष्टिले मेसिनहरुले औसत मानिसको क्षमतालाई उछिनिसकेका छन् ।

विज्ञानको क्षेत्र नै अहिले पहिलेजसरी चलिराखेको छैन । “मैले रिसर्च शुरु गर्दा नयाँ ज्ञान पत्ता लगाउने कुरा थियो, तर अहिले धेरैजसो देशहरु प्रविधि हस्तान्तरणको युगमा छन्,” होटल याक एण्ड यतिको बगैंचामा उनी भन्दैथिए, “अहिले आधारभुत अध्ययनभन्दा पनि नयाँ कम्पनी खोलेर वा चालु व्यावसायहरुका लागि लगानी बढाएर काम हुन्छ ।”

नेपालप्रेमी राष्ट्रपति

नेपाल आइरहने र यहाँका हिमालमा घुम्न रुचाउने मुन जे इन

‘शान्ति खोज्न नेपाल’ रोज्ने दक्षिण कोरियाली राजनीतिज्ञ मुन जे इन त्यहाँको १२औँ राष्ट्रपतिमा भारी मतले विजयी भएका छन् । २६ वैशाखमा सम्पन्न राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा उनले पाएको सफलतालाई यसअघि भन्दा फरक त्यहाँ रहेका नेपालीहरूले आपसमा बधाई साटासाट गर्ने अवसरका रूपमा लिए । नेपालमै उनीसँग भेटेका थुप्रैले उनीबारेका स्मृति सम्झन थाले । इनको नेपाल साइनो गज्जबको तर उनीजस्तै शान्त स्वभावको थियो, हल्लाखल्लाबिनाको । 

गत वर्ष उनी सुटुक्क नेपाल भ्रमणमा आए र भूकम्पपीडितको सहयोगका लागि नुवाकोट र लाङटाङ उपत्यका पुगे । नुवाकोटको बेलकोटमा रहेको आरुखर्क माध्यमिक विद्यालयको पुन:निर्माणमा सघाए । स्थानीयसँग मिलेर आफैँ निर्माण सामग्री ओसारपसार गरे । विज्ञान सामग्रीहरू विद्यालयलाई हस्तान्तरण गरे । लाङटाङ जाँदा बिग्रेको बाटोका ढुंगा मिलाउन आफैँ कस्सिए । 

पेसाले कानुन व्यवसायी इनको राजनीतिक ‘करिअर’ भने धेरै पुरानो होइन । सन् २०१२ यता औपचारिक राजनीतिमा रहेका उनले दक्षिण कोरियाका नवौँ राष्ट्रपति रो मु–हुन प्रशासनका विभिन्न ओहोदामा रहेर सन् २००३ यता ६ वर्ष काम गरेका थिए । हुनको प्रमुख चुनावी रणनीतिकारदेखि चिफ अफ स्टाफसम्मको भूमिकामा रहे । सन् २००४ मा चुनावी आचारसंहिता उल्लंघन र भ्रष्टाचारको आरोपमा हुनमाथि दक्षिण कोरियाली संसद्मा महाभियोग दर्ता हुँदा इन नेपालमै थिए । र, त्यो खबर पाउनासाथ भ्रमण छोट्याएर कोरिया फर्किए । त्यतिबेला उनी राष्ट्रपतिको सिभिल सेक्रेटरीबाट राजीनामा दिएर नेपाल आएका थिए । 

Moving on

Twenty nine-year-old Kamala Shrestha (pic) may be a popular face on TV but only few will know of the Himalayan Television’s news reader being a triple amputee.

At 12, Shrestha was electrocuted while trying to retrieve an entangled kite from a high voltage power line. She lost both her arms and her right leg and spent three months in coma.

Unable to move around she stopped going to school. “There were days when I was depressed, but I was able to pull through with my family’s support. Not all are this lucky,” she says.

In 2001, ten years after her accident, Shrestha’s story reached Castle Hill Rotarian Ron Marcus, who had been leading medical volunteer teams to Nepal. Marcus contacted the Appliance and Limb Centre in Australia, which fitted Shrestha with prosthetic limbs and trained her for free.

After returning from Australia, Shrestha hosted a program on people with disabilities on Capital FM. Two years ago she released her debut album and is currently working on her second.

Shrestha is an executive member of Independent Living Center, an organisation working towards empowering people with disabilities to live an independent life. “We have built a wheelchair, which is a first in Nepal.

Apart from that we are working on transplanting artificial limbs, providing trainings and creating a better environment for people with disability to lead a normal life,” says Shrestha.

Her busy schedule leaves her no time to think about what’s missing in her life. “I have been able to understand life better because of the accident,” she says.

सरकारी सीईओ -- राधेश पन्त

राजकुमार बानियाँ र प्रदीप बस्याल

वाणिज्य बैंकका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ)का रूपमा खाइपाई आएको वाषिर्क करोडमाथिको तलब छाडेर राधेश पन्त, ५०, त्यसको १० प्रतिशत मात्र हुन आउने सरकारी जागिरमा छन्। संविधानसभा भवनको छेउ लगानी बोर्ड नेपालको पहिलो सीईओ उनलाई चानेचुने स्ट्याटस लाग्दैन। आखिर देशको तस्बिर  बदल्नका लागि पुँजी जुटाउने संस्था भनेकै लगानी बोर्ड हो।

तीन वर्षयता हरेक दिन केही न केही सिकिरहेको जस्तो लाग्छ उनलाई। अनन्त अवसर देखेका छन् उनले। भन्छन्, "निजी क्षेत्रको एउटा बैंकमा काम गर्दा त्यही कम्पनीको मात्र हित हेरिन्थ्यो । तर, सरकारी निकायमा मुलुककै सम्भावना हेरिन्छ  ।"

कुमारी बैंकको सीईओ हुँदा ऐनमा परिकल्पना गरिएको उच्चस्तरीय, स्वायत्त र शक्तिशाली लगानी बोर्डमा उनले आवेदन नगरीरहन सकेनन्। प्रधानमन्त्रीले तोकेको मन्त्री उपाध्यक्ष, अर्थ, उद्योग तथा वनमन्त्री, योजना आयोगका उपाध्यक्ष, गभर्नर र मुख्यसचिवसहितको सञ्चालक बोर्डमा सदस्य-सचिव सीईओ। तलबलाई  उनले खासै महत्त्व दिएनन्। उनलाई लाग्यो- नेपालमा केही गर्ने ठाउँ छ भने यही हो।

नभन्दै राधेशको शालीन व्यक्तित्वलाई बाबुराम भट्टराई नेतृत्वको एमाओवादी सरकारले स्वीकृत गर्‍यो। चुनावी सरकारपछि कांग्रेस-एमाले गठबन्धनमा पनि निरन्तरता पाइरहेका छन्। उनको नेतृत्वमा माथिल्लो कर्णाली र अरुण तेस्रो जलविद्युत् आयोजनाको प्रोजेक्ट डेभलपमेन्ट एगि्रमेन्ट (पीडीए) हुनु शुभसंकेत हो। भन्छन्,  "अहिलेसम्म नदी हाम्रो हो भनेर राख्यौँ। अब एक्सनको अवस्थामा छौँ।"

बोर्डले ६० वटा परियोजना छनोट गरसिकेको छ। एउटा परियोजना मात्र सफल भयो र २० देखि २५ हजार जनाको रोजगारी सिर्जना भयो भने आर्थिक क्रान्ति उनलाई त्यति टाढा लाग्दैन। भन्छन्, "सबै जना बिनाकाम पैसा कमाउन चाहिरहेका छन्। कठिन परिश्रम नगरी संसारमा कहीँ पनि कमाउन सकिँदैन।"

[QnA] अन्तर्राष्ट्रिय पुस्तकको बजार निकै क्रुर छ -- नारायण वाग्ले

पत्रकार नारायण वाग्लेको उपन्यास ‘पल्पसा क्याफे’को फ्रेन्च संस्करण हालै सार्वजनिक भएको छ । २०६१ सालमा पहिलोपटक प्रकाशित उपन्यास अंग्रेजी र कोरियन संकरण यसअघि नै बजारमा आइसकेका छन् । यही परिवेशमा लेखक वाग्लेसँग गरिएको कुराकानी ।

ट्रेन्डसेटर पुस्तकको लेखक हुनुको मज्जा के छ ?
ट्रेन्डसेटर अरुको टिप्पणी हो । मेरा लागि त यो उपन्यास मात्र हो । लेखक हुनुको मज्जा उसको निरन्तरतामा हुन्छ किनकि उसले कथा भन्ने पदवी पाएको हुन्छ । एउटा लेखेर थन्किनु भनेको चट्याङ परेजस्तो हो ।

पुस्तक कसरी लामो समयसम्म विकिरहन्छ ?
कथाभित्रको तत्व र त्यसले बोक्ने समयको शक्तिले लामो कालखण्डसम्म तान्छ । पल्पसा क्याफेको कथामा समयलाई स्पन्दन गर्ने शक्ति छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा जानुको चुनौति के छ ?
हाम्रा पुस्तक अनुवाद भएर बाहिर जाने बलियो परम्परा नहुँदा विदेशी भाषाका पाठकसँग हाम्रो पहुँच छैन । नाम नसुनिएका लेखकको किताब सितिमिति विदेशी बजारमा जाँदैनन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा कस्ता पुस्तक विक्छन् ?

अन्तर्राष्ट्रिय पुस्तकको बजार निकै क्रुर छ । जसले अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार, रोयल्टी वा अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान पाएका आधारलाई हेरेर पुस्तकको बजार तय गर्छ । नेपाली पुस्तकको त्यो परिवेश नहुँदा विक्री र प्रतिक्रिया दुवै कम आउँछन् । 

पहिलो कृतिले धेरै चिनाउँछ कि राम्रो कृतिले ?
ती सबै पाठक र बजारको अवधारणामा निर्भर हुन्छ जुन लेखकको बसमा हुँदैन । तर पहिलोबाट धेरै चिनिएका छन् । जस्तो, सलमान रुस्दीको मिडनाइट चिल्ड्रेन होस वा पारिजातको शिरिशको फूल जत्तिको उनीहरुले कहिल्यै लेखेनन् भनिन्छ ।

पत्रकार भएर उपन्यासकार हुनुको फाइदा ?
म पत्रकार नभएको भए पल्पसा क्याफे नै जन्मंदैनथ्यो । लेखिए पनि यसरी लेखिन्थेन । तत्कालिन द्वन्द्वको बस्तुगत अवस्था र सुचना प्रत्यक्ष देख्न पाएं ।

पुस्तकबारे सम्झिरहने प्रतिक्रिया ?
हालै नगरकोटको एउटा एटिएम बाहिर दुई जना मलाई भेट्न पर्खिरहेका थिए । एउटा चित्रकार थिए जसले पल्पसाको नाममा आर्ट ग्यालरी खोलेका रहेछन् । अर्को अक्सर पढ्न नरुचाउने मान्छे हुँदाहुँदै पनि फ्लाइटफोमिया मेट्न साथीबाट पाएर पढेछन् । उनलाई किन राम्रो लागेछ भने अरु किताब नै पढेका रहेनछन् ।

परीको फड्को

नेपाली ब्याटल लिग ‘रबार्ज’मा चर्को ब्याटल गरेकी प्रेक्षा बज्राचार्य उर्फ परी अहिले ‘कुल’ अवतारमा छिन्, एउटा बेग्लै म्युजिक नम्बरमार्फत । त्यस्तो नम्बर जहाँ ब्याटलमा जस्तो गालीगलौच वा आरोप प्रत्यारोप छैन । परी भन्छिन्, “तर सामाजिक विभेधविरुद्ध एवं मानवताको पक्षमा शिष्ट तर चर्को आवाज भने छ ।” भारतको ६७औं स्वतन्त्रता दिवसको अवसर पारेर कोलकाताको चर्चित अल्टरनेटिभ रक ब्यान्ड ‘अन्डरग्राउन्ड अथ्योरिटी’का फ्रन्टम्यान इम्सी पोयट र्‍यापर (इपिआर)सँगको उनको सहकार्यमा उक्त गीत ‘इन्साइड आउट’ सार्वजनिक भएको हो । असुरक्षिण आप्रवासन, महिलाविरुद्धका हिंसा, धार्मिक असहिंसुणता, आतंकवाददेखि लिएर गाजा स्ट्रिपमा भइरहेको तनावसम्मका थुप्रै सामाजिक–राजनीतिक विषय समेटेको छ गीतले । 

गीत सार्वजनिक गरिएको सन्दर्भ भारतिय स्वतन्त्रता दिवसको भएता पनि यसलाई पूरा दक्षिण एसियाको भाव समेट्ने गीत भनेका छन् इपिआरले । “भारत यस उपमहादिपको ठूलो हिस्सा हुनुले यसको प्रभाव यहाँका सबै देशमा पर्छ,” टाइम्स अफ इन्डियासँग उनले भनेका छन्, “र, जब यी समाजिक कुरितीबारे सबै मिलेर जुट्नुपर्ने बेला आउँछन्, गायकको राष्ट्रियता गौंड बन्न पुग्छ ।” सायद त्यसैले हो उनले सीमा पारीबाट गीतको लागि सहकर्मी खोजेको । परी भन्छिन्, “इपिआरले आफ्ना हरेक काममा एक्सपेरिमेन्टल हुन खोज्छन् जसका लागि उनले विभिन्न परिवेश र संस्कृतिका गायक तथा संगीतकर्मी खोजिरहेका हुन्छन्, सकेसम्म ती स्थापित भइनसकेकाहरु” उनको त्यही स्वभावका बिच यसपटक आफू ‘लक्की’ निस्किएको ठान्छिन् परी । 

परी र इपिआरको अहिलेसम्म भेटेका छैनन् । गीत सार्वजनिक हुनुभन्दा एक महिना अघि परीको फेसबुक पेजमा उनले म्यासेज छाडेका थिए । जसमा केही काम मिलेर गर्ने कि भन्ने लेखिएको थियो । त्यसबेलासम्म न परीलाई अन्डरग्राउन्ड अथ्योरिटीको बारेमा राम्रोसँग थाहा थियो न त इपिआरकै बारेमा । उनी परिन् ‘क्रेजी इन लभ’, ‘बेबी ब्वाय’की गायिका वियोन्सी र र्‍यापर निक्की मिनाजको गीत सुनेर हुर्केकी ।

परीले आफ्नै पुस्ताका (इपिआरले आफ्नो उमेर १८ देखि २४ बर्ष बिचको भन्छन्) अराजकतावादी कम्युनिस्ट दर्शनको प्रभाव देखिने गायकलाई चिन्न गुगल गर्नुपर्‍यो । भन्छिन्, “हाम्रो स्वभाव मिल्यो । किनकि मैले रुचाउने काम पनि एक्सपेरिमेन्टल नै हो ।” गीतमा परीले कोरस दिएकी छिन् भने इपिआरले र्‍यापका पंक्तिहरु भट्याउँछन् । 

शब्द इपिआरकै हो । संगीत भने म्युजिक बिटहरु बनाउने अमेरिकी संगीतकार बोडोटेजको हो । संगीतमा उनले यसअघि खासै प्रयोग नगरिएको इलेक्ट्रोनिक बिटको ‘एक्सपेरिमेन्ट’ गरेका छन् जसमा जापानी र चिनियाँ प्रभाव भेटिन्छन् । म्युजिक ट्याक तयार भएपछि इपिआरले परीलाई इमेलमा डेमो फाइल पठाएका थिए । पाटनको एक स्टुडियोमा रेकर्ड गरिएका सीर्फ कोरस गाएका ४ वटा फाइल इपिआरलाई पठाइन् परीले । 

त्यसमा कोलकाताबाटै इपिआरले आफ्नो भाग गाए । गीत उतै मिक्सिङ भयो । “यो बेग्लैखाले अनुभव थियो, गीतमात्र एक्सपेरिमेन्टल थिएन हाम्रो काम गर्ने शैली पनि त्यस्तै थियो,” उनको अनुभव छ, “यो कामबाट मैले र्‍याप टेक्निक्सदेखि रेकर्डिङ र मिक्सिङका थुप्रै कुरा सिकेकी छु ।” इपिआरले यसलाई आफ्नै  गैरनाफामुलक गीत भनेका छन् । यस्तो खाले पहिलो सामाजिक–राजनीतिक गीत गाइसकेपछि परीलाई पनि बल्ल बोध हुन थालेको छ संगीतकर्मीहरु कसरी सामाजिक उत्तरदायित्वमा सहभागि हुन सक्छन् भन्ने । 

उनले अनुभव सुनाइन्, “सामाजिक एजेन्डा बोकेको र ठूलो समूहको भाव बोल्ने गीत भएकाले कसैप्रति अञ्जानमै पनि पूर्वाग्रही भइएला कि भनेर धेरै स–सानो कुरामा ध्यान दिनुपर्‍यो ।” तयारीको बेला उनलाई के पनि लागेछ भने यस्तो गीत गाउँदा गीतको शब्दभन्दा धेरै बाहिरका कुरा आत्मसाथ गर्नुपर्छ जसले बल्ल गाउँदा त्यो भाव ‘इन्टरनलाइज’ गर्न  सघाउँछ । 

TO TELL THE UN-TOLD STORIES OF SHERPAS

The interest of journalists -- Deepak Adhikari (Nepal) and Adam Popescu (USA) to work with the project -- Everest Sherpas: The High Price Tourism was triggred by the avalanche on Everest this april.

Adam had earlier been in Nepal in last autumn. He was here to write on the ecological footprints on Everest. When he met Deepak in a restaurant, they discussed about the kind of journalism they were interested in.

During the discussion both of them were in an agreement that there were several swathe of stories yet to be told. And they both found out that the story of Everest was one of them. Deepak could not deny the project when Adam came up with crowd-funding project to tell the stories of invisible people of the Himalayas.

सरकारी औषधालयमा अन्तिम युनानी डाक्टर

हरिहरभवनस्थित पशुपति होमियोप्याथिक अस्पतालभित्र दुई कोठामा साँघुरिएको युनानी औषधालयमा खासै चहलपहल छैन। होस् पनि कसरी ? त्यहाँ रहेका एक्ला चिकित्सक (हकिम) ख्वाजा अली (केए) शाह, ७२, पनि अब आफ्नो  पेसाबाट संन्यास लिने तयारीमा छन्। संन्यास लिनुपछाडि उनको बढ्दो उमेर मात्र कारण होइन, औषधालय सरकारी उदासीनताको सिकार हुनु पनि हो। उनीपछि यसमा कसैले रुचि देखाएका छैनन्।

आठ दशकको इतिहास बोकेको सरकारी औषधालय भएर पनि त्यहाँ दुई जनाभन्दा बढी डाक्टर कहिल्यै भएनन्। उनका दिवंगत बुबा हकिम ख्वाजा हसन शाह र उनी आफैँ। विसं १९९० मा स्थापना भएको उक्त औषधालय २०४०  सालसम्म त बिजुलीबजारस्थित उनकै घरमा थियो। उपचार गर्न आउनेहरू राजपरिवार, राणादेखि सर्वसाधारणसम्म हुन्थे।

औषधालयको स्थापना पनि राजपरिवारकै उपचार भएपछि भएको हो। कोलकाताबाट दुई चिकित्सक झिकाउँदा पनि राजा त्रिभुवनकी छोरी निको नभएपछि एक भारदारले लखनउबाट चिकित्सा नै पढेर आएको एउटा मुस्लिम छ भन्दै  उनका बुबाको सिफारिस गरेछन्।

त्यस बेला उनका बुबालाई लिन दुईघोडे बग्गी नै बागबजारसम्म आएको रहेछ। त्यसरी उनका बुबाले दरबारमा उपचारका लागि प्रवेश पाए। त्यस बेलासम्म क्षयरोग भनेर उपचार भएकामा उनका बुबाले त्यहाँ पुग्नेबित्तिकै त्यसो नभएको  भन्दै औषधी बनाउन मोती व्यवस्था गरिदिन आग्रह गरेछन्। सम्झन्छन्, "मोती भष्म गरेर औषधी बनाई सेवन गराएपछि त्रिभुवनपुत्री निको भइछन्।"

भर्खर युनानी उपचारविधिको पढाइ सकेर आएका उनका बुबाका लागि शाही सदस्यलाई नै निको पार्न सक्नु निकै गतिलो प्रभाव बन्यो। त्यस बेलाका प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले समेत त्यसको सुइँको पाएपछि सिंहदरबारमा बोलाएर  आफूलाई समेत औषधोपचार गरिदिन आग्रह गरेछन्। उनको यौनरोग पनि निको भएछ। त्यसबाट प्रसन्न जुद्धशमशेरले बक्सिसका लागि के चाहियो भन्दा आफ्ना बुबाले यस्ता रोग थुप्रै जनतामा पनि भएकाले तिनको उपचार सम्भव  गराउन आग्रह गरेको उनी बताउँछन्।

सिटी म्युजियमको परख

कसिसदाश श्रेष्ठ डकुमेन्ट्री फोटोग्राफीका सौखिन् हुन् । जिजुबुवादेखि उनीसम्मको चार पुस्ता फोटोग्राफीमा छ । नेपालको पुरानो एवं कहलिएको दास स्टुडियो उनीहरुकै हो । पछिल्लो समय कसिस भने व्यावसायिक रुपमै वातावरण र दिगो विकासका क्षेत्रमा मोडिएका छन् । त्यतिखेर पनि उनलाई आफ्नो पुस्ताले खिचेका तस्विर सहयोगि बनेका छन् जसलाई राखेर उनले दरबारमार्गस्थित सुरा भवनमा ‘सिटी म्युजियम’ खोलेका छन् । भन्छन्, “यसले हामीलाई वर्तमानमा रहेर विगतसँग तुलना गर्न विवस पार्नेछ । र, भविष्यको लागि थुप्रै प्रश्नहरु तेस्र्याउनेछ ।”

आधुनिक भवनको तेस्रो तलामा रहेको संग्राहलय छिरेपछिको माहोलले जो कोहीलाई झण्डै ६ दशक अघिदेखिको फ्यासब्याकमा लैजान्छ । उनका हजुरबुवा द्वारिकादास श्रेष्ठले सबैभन्दा सकृय भएर काठमाडौंको फोटो खिचेको समय सन् १९५५ देखि १९६५ बिचको हो । कसिस भन्छन्, “त्यो त्यस्तो समय थियो जतिखेर न काठमाडौं आधुनिक भइसकेको थियो न त्यतिसारो परम्परागत नै थियो ।” पानीको पाइप, बिजुलीका तारहरु भर्खर बिछ्याईंदै थिए ।

तस्विरमार्फत हेर्दा त्यसबेलाको काठमाडौं पत्याइनसक्नुको रोचक देखिन्छ । पाटनमा खिचिएको एउटा तस्विरमा सबैजसो मानिसहरु खाली खुट्टामा छन् । तर त्यहीं एउटा गाडि छ । नम्बर प्लेटमा अझै ‘३ पुलिस’ देखिने मोटरसाइकल पनि छ । नारायणहिटी राजदरबार अगाडि खिचिएको एउटा तस्विरमा दरबारमार्गको नामोनिसान छैन । अहिले त्यही काठमाडौं अहिले दक्षिण एसियाकै सबैभन्दा तिब्र गतिमा शहरीकरण भइरहेको शहरमा पर्छ ।

तस्विरमार्फत शहरको बदलिंदो स्वरुप देखिरहंदा संग्राहलयभित्र झण्डै एक शताब्दी पुराना इट्टा परम्परागत रुपमा खापेर र बारेर त्यसबेलाकै माहोल बनाउन खोजिएको छ । त्यसका लागि काठमाडौंमा भत्काईंदै गरेका प्राचिन घरबाट झण्डै १२ हजार पुराना इट्टा संकलन गरिएका थिए ।  त्यहाँ गल्ली र बहालझैं स्वरुप दिइएको छ । तिनको माथिपट्टि गजुर राखिएका छन् ।

पुराना तस्विरका त्यतिधेरै संग्रह आफ्नै घरमा भइकन पनि कसिसले त्यसको सुईंको एक दशकअघिसम्म राम्रोसँग पाएका थिएनन् । ९० को दशकको अन्त्यतिर इमेज एफएममा कार्यक्रम चलाउँदा हरेक सो अगाडि हजुरबुवालाई भेट्न जान्थे । त्यसबेला उनले सुनाउने काठमाडौंका पुराना किस्साले कसिसलाई रोमाञ्चित पाथ्र्यो जसको कल्पना तस्विरमा गर्थे उनी । “त्यस्ता धेरैका तस्विर हजुरबुवासँग थिए तर प्रर्दशनी गर्ने र चर्चा कमाउने भन्ने कुराले कहिल्यै तान्दैनथ्यो,” उनी सुनाउँछन्, “सन् २००४ मा भने निकै आग्रहपछि हजुरबुवाले प्रदर्शनीका लागि तस्विर दिन मान्नुभयो ।” तर हजुरबुवाले आफ्नो तस्विरको प्रदर्शनी देख्न पाउनुभएन, त्यही बर्ष वहाँको निधन भयो ।

मल्टिएड्भेन्चर म्यान -- सानोबाबु सुनुवार

सानोबाबु सुनुवार, ३०, के हुन् -- कायकर, प्याराग्लाइडिङ पाइलट वा आरोही ? केहीअघिसम्म यस प्रश्नको स्पष्ट उत्तर उनीसँग पनि थिएन। तर, नेसनल जियोग्राफिक म्यागेजिनले विश्वका १० उत्कृष्ट साहसिक काममा आरोही लाक्पा छिरी शेर्पासहित उनको सगरमाथादेखि बंगालसम्मको 'द अल्टिमेट डिसेन्ट' छानेपछि नयाँ शब्द क्वाइन भएको छ -- 'मल्टिएड्भेन्चर म्यान'।

मृत्युको भयले कहिल्यै पछ्याएन सानोबाबुलाई। उनको परिवार र शुभेच्छुकका नजरमा त्यो अझै पनि एउटा ठूलो कमजोरी हो। त्यही 'कमजोरी' सानोबाबुको लोभलाग्दो परिचय बनेको छ। भन्छन्, "मैले जीवनको हरक्षणको आनन्द लिइरहेको छु किनभने म एड्भेन्चर गर्छु।"

एड्भेन्चर पनि यस्तो, जुन त्यसअघि कसैले नगरेको, कसैले नबुझेको। सानोबाबुले के के मात्र गरेनन् -- सगरमाथा चुचुरोबाट उडेर तल झरी कायकिङ गर्दै बंगालको खाडी पुग्नेदेखि मेचीदेखि महाकाली प्याराग्लाइडिङ गरेरै नाप्नेसम्म।

रामपुर, रामेछापका उनको बाल्यकाल धेरैजसो सुनकोसी नदी किनारमा बित्यो। त्यहाँ जब मानिसहरू कायकिङ र र्‍याफ्टिङ गर्दै आउँथे, उनलाई पनि त्यस्तै रहर लाग्थ्यो। सानोबाबुलाई पौडन राम्रोसँग आउँथ्यो तर कायकिङ/र्‍याफ्टिङ उनका लागि टाढाको कुरा थियो। सिन्धुलीको डुडभञ्ज्याङ उच्च माविबाट एसएलसी सकेपछि एक दिन उनलाई एक साथीले काठमाडौँको सपना देखाए। त्यसअघि मोटरसमेत नदेखेका उनलाई दिन-रात छुट्याउन गाह्रो पर्ने सहर भनेपछि जसरी पनि पुग्ने भूत सवार भयो।

काठमाडौँमा ज्यान पाल्न गलैँचामा धागो कात्ने, सार्वजनिक यातायातमा भाडा उठाउने र फर्निचर कम्पनीमा काम गर्नेजस्ता थुप्रै काम गरे उनले। सम्झन्छन्, "तैपनि, ममा खोलातिरै खेल्न पाइयोस्, कायकिङको अनुभव गर्न पाइयोस् भन्ने सपना मरेको थिएन।"

उनको मनोभावना बुझेका एक साथीले कुनै विदेशीलाई पक्रिन सके त्यस्तो गर्न सकिने भन्दै ठमेल जान सुझाए। एउटा टोलीले पोखरा हुँदै अन्नपूर्ण पदयात्रा जाने टोलीमा भरयिाका रूपमा उनलाई लैजाने भयो। दिनभर गाडीमा सामान लोड गराएपछि होचो मान्छे काम गर्न अप्ठ्यारो हुने भनेर उनी निकालिए, ज्याला २० रुपियाँ थमाएर।

(एबिसी टेलिभिजनले तयार पारेको भिडियो रिपोर्ट हेर्नुहोस्)

पोखरा पुग्न भाडासमेत नभएका उनी लाटोको अभिनय गरेर बसमा बसे। त्यो जुक्तिले काम गर्‍यो र पोखरामा नयाँ अध्याय सुरु भयो, कुइरे जंक्सन लेकसाइडमा। काम माग्न सुरुमै कोठाभर कायाक सजाइएको पसल छिरे। तर, उनलाई कसैले पत्याएनन्। त्यहाँ पनि केही महिना भारी बोक्ने काम मात्र हात लाग्यो उनलाई। पछि एक्सुडस र्‍याफ्टिङ कम्पनीमा काम पाए उनले, ब्रोसर बाँड्ने र डुंगा धुने। त्यहाँ उनलाई सिनियर गाइड चित्रबहादुर पुनले कायकिङ सिकाउँथे पनि।

[Interview] The world’s most renowned Sherpa talks Mt. Everest

By ANUP KAPHLE AND PRADEEP BASHYAL

in The Washington Post

No human knows Mount Everest as well as Apa Sherpa.

That's because no man has climbed the mountain as many times as Apa has, for which he even got a nickname — Super Sherpa. Three years ago, he extended his own world record by making 21 successful ascents to the highest point on Earth. Since 1990, Apa has climbed Everest every year except 1996 and 2001, scaling the summit twice in 1992.

Apa Sherpa climbs the Himalayan mountains on the way to the Tsho Rolpa Glacier Lake in Nepal.  (Photo: The Great Himalayan Trail via AP)

After the avalanche on Everest that killed more than a dozen Nepali mountaineering guides last month, Apa says the Everest should be left alone. In an interview with the Salt Lake Tribune, he said that the mountain needs to rest and that people can always try climbing it next year.

We asked Apa six questions on his ascent to the summit, the challenges that mountaineers face and why Nepal's government and the mountaineering community should pay attention to the Sherpas' plight.

Washington Post: What made you keep wanting to go back to Everest?

Apa Sherpa: Climbing the Everest is a routine for Sherpas like me. We are way behind in education. There are no other options to meet our most basic of ends. So, regardless of all the risks involved in climbing the mountain, the Sherpas do it. It was same in my case as well. People climb Everest once in a lifetime to experience the adventure. Things are different for us. We keep on climbing more than once because we have to do it.

I climbed the Everest the first 16 times to support my family. I took my children to the United States for their education. However, besides my need to support the family, I wanted to do something for the country. So I collected funds in America under the Apa Sherpa Foundation and in Nepal under Eco Everest Expedition. After this, I increased the number of my expeditions from 16 to 21. In 2008, I started a campaign to encourage the climbers to bring back their wastes along with them. I retired after I climbed for the 21st time. Since then, I have been working under my foundation in the education, health and environment sectors. My heart aches when Sherpas, who carry luggage twice their own weight, lose their lives.

कोमामा कुमार नगरकोटी [Video]

आख्यानकार कुमार नगरकोटीको नाटक "कोमा : अ पोलिटिकल सेक्स" आजदेखि मार्च महिनाभर दिनहुँ शिल्पी थिएटर, बत्तिसपुतलीमा प्रदर्शन हुँदैछ । अखबारका लेखनमा र त्यसमा पनि अफबिट शैलीका कारण रुचाइएका कुमार नगरकोटीको लेखन भएकाले पनि धेरैले यो नाटकलाई निकै प्रतिक्षासाथ कुरेका छन् । नाटकलाई घिमिरे युवराजले निर्देशन गरेका छन्  ।



नाटकको तयारीमा व्यस्त रहंदा हालैको एक साँझ हामीले उनलाई भेटेका थियौं । र, थुप्रै जिज्ञाशा राख्यौं उनको व्यक्तिगत स्वभावदेखि नाटकका बारेमा । प्रस्तुत भिडियोमा राजकुमार बानियाँ, कुमार पौडेल, लुना भट्टराई, अब्दुस मियाँ, अंकित अधिकारी र प्रदीप बस्यालले सोधेका केही प्रश्न  र त्यसमा नगरकोटीको उत्तरहरु प्रस्तुत गरेका छौं । 

कोमाको अफिसियल ट्रेलर हेर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्

भिडियो सुटिङका क्रममा सघाउने शिल्पी थिएटरका सम्पूर्ण कलाकारहरु एवं निर्देशक घिमिरे युवराजप्रति म निकै आभारी छु । भिडियो खिच्न सघाउने निरज न्यौपाने र सम्पादनमा सघाउने शंकर चैसिरप्रति निकै आभारी छु ।

के भन्छन् कुमार नगरकोटी  ?

नाटकमा मेरो प्रवेश अल अफ सडन नै हो। मैले जीवनमा नाटक लेख्ने त परै जाओस्, लेखक बन्छु भनेर पनि सोचेको थिइनँ। सहरमा म विधाभञ्जकका रूपमा कुख्यात छु। नाटकमा मैले र्फमलाई क्राफ्टले भत्काएको छु। हरेक मान्छेमा एक खालको माइन्डसेट छ। त्यसलाई नभत्काई म लेख्न सक्दिनँ। मलाई बदनाम पनि प्रिय छ। म्याडनेस मेरो ब्राण्ड हो । मैले लेखेको म्याडनेसमा सब पात्रहरु मृत छन् तर नाटकमा तिनै जिवन्त हुन्छन् । किनकि म अल्टिमेट म्याडनेसमा गएर लेख्छु ।

एक्ला नेपाली

सन्तबहादुर लामिछाने, २६,ले पोखरालाई जमिनबाट कम आकासबाट बढि चिनेका छन् । उनी अल्ट्रालाईट पाइलट हुन्–– नेपालमै सिकेर व्यावसायिक रुपमा अल्ट्रालाइट हवाइजहाज उडाउने उनी पहिलो र हालसम्मकै एक्ला नेपाली । पछिल्लो २ बर्षमा झण्डै १ हजार घण्टा आकासमा उडेर उनले ३ हजार बढि व्यक्तिहरुलाई पोखरा आसपास र छेउछाउका हिमालका नजिकसम्म पुर्‍याएका छन् । भन्छन्, “आकासमा उड्नुको मज्जा त छंदैछ मानिसलाई जीवनभर सम्झनयोग्य खुसी दिने काम गर्न पाएकोमा सबैभन्दा बढि आनन्द लाग्छ ।”

गोरखा, मान्बु उनको घर हो । जहाँबाट उनले सानैदेखि आकासमा उड्ने विमानलाई चियाएका थिए । मध्यमवर्गिय परिवारका उनले पाइलट बनिएला भन्ने कहिल्यै सोचेनन् । भन्छन्, “जहाज चड्ने रहर भने निकै बर्ष पहिलेदेखिको थियो ।” काठमाडौंको अमृत साइन्स कलेजबाट आइएस्सी सकेपछि उनी मोटरसाइकल र इलेक्ट्रिकल मेकानिक्स तालिम सिके । त्यही सिपले उनलाई पोखराको एभिया क्लब नेपालसम्म डोर्‍यायो । शुरुमा त्यहाँ उनले विमान उड्नुअघि र ओर्लेपछिको जाँच र अन्य मर्मतमा सघाउने काम गर्न थाले । भन्छन्, “जहाज चड्ने रहर त्यहीं कमाएको पैसाले पहिलोपल्ट पूरा गरेको थिएँ पोखरा–काठमाडौं उडान गरेर ।”

नेपालको पहिलो अल्ट्रालाइट कम्पनी ‘एभिया क्लब नेपाल’मा अहिले दुई रसियन, दुई युक्रेनी र एक नेपाली गरी पाँच पाइलट छन् । लामिछानेले एभिया क्लबले उडाउने दुवैखाले अल्ट्रालाइट जहाजहरु ‘डेल्टा विङ’ र ‘फिक्स्ड विङ’ उडाउँछन् । तर फिक्स्ड विङ एयरक्राफ्टको व्यावसायिक उडानका लागि भने नेपाल नागरिक उड्यन प्राधिकरणबाट अनुमति लिने अन्तिम प्रक्रियामा छन् उनी । भन्छन्, “यी दुवै सिंगल इञ्जिन साना जहाजमा उड्नुको मज्जा त बेग्लै छ, त्यसमाथि पोखराको सुन्दर आकासमा उड्नुले त्यो झन् अनुपम भइदिन्छ ।”

खेलौनाजस्ता लाग्ने अल्ट्रालाइट जहाजहरु १३ हजार फिट सम्मको उचाईमा उड्छन् । आँखै अगाडि माछापुछ्रे (फिस्टेल) देख्नेगरी उडाउँछन् । फेवातालमाथि फ्रिफल गराउँछन् । अझ डेल्टाविङ एयरक्राफ्टमा त दायाँ–बायाँ खुला हुन्छ । अझ यो ‘टु–एक्सीस’ जहाज भएकाले मोड्दा ढल्काउनै पर्छ । जतिखेर मानिसहरुको ढुकढुकी झन् बढि बढ्छ । भन्छन्, “त्यसैले त यो साहसिक हवाई अनुभव हो ।” लामिछानेका अनुसार सिंगल इञ्जिन जहाज भएका कारण धेरैलाई अचानक इञ्जिनमा खराबी आए के होला भन्ने डरले काम गर्दोरहेछ । यद्यपि अल्ट्रालाइटमा तीन तहका सुरक्षा हुन्छन् । उचाई मेन्टेन गर्न सक्यो भने तातो हावाकै भरमा ‘ग्लाइड’ गरेर ल्याण्ड गर्न सकिन्छ । भन्छन्, “जस्तो ५ हजार ५ सय फिट माथिको उचाईमा सारङकोटमाथि इञ्जिन फेल भएमा यात्रुलाई थाहा नै नहुनेगरी ग्लाइड गरेरै एयरपोर्टमा ल्याण्ड गर्न सकिन्छ ।” जहाजको पखेटा नै भाँचियो भने एयरक्राफ्टमै जोडिएको प्यारासुटले काम गर्न थाल्छ । फिक्स्ड विङ एयरक्राफ्टको ग्लाइडिङ अनुपात त अझ बढि हुन्छ । 

RAPPER LAURE TO DEBUT ON BIG SCREEN THIS YEAR

आशिष राना, २३, का हजुरबुवासम्म ब्रिट्रिस आर्मीमा थिए । बुवाका पालादेखि लाहुर जाने क्रम रोकियो । तर लाग्छ, परिवारको लाहुरे साख ‘गीतको युद्ध’ गर्ने छोरा पुस्तामा आएर झनै बलियो भएको छ । एकथरी तन्नेरी पुस्ता ‘लाहुरे’ शब्द सुन्नासाथ आशिषलाई सम्झन्छन्, जुन उनको ‘स्टेज नेम’ हो । लाहुरे, अर्थात् नेपाली र्‍याप ब्याटलको हिरो ।

नेपाली इन्टरनेट दुनियाँमा लाहुरे जसरी निकै कम मानिस रातारात सेलिब्रिटी बनेका छन् । नेपाली ब्याटल लिग ‘रबार्ज’मा शुरुमा उनी इजी टुभ्वेल्भसँग ब्याटल गरेका थिए । र, पछि युनिक पोयटसँग गरेसँगै त उनी रातारात ‘भाइरल’ भए । जसको भिडियोले हप्ता दिनमै एक लाख कट्यो, दोस्रो हप्तामै चार । अहिलेसम्म झण्डै दश लाख असी हजार बढिले उक्त ब्याटल हेरेका छन् । जसले पोखरेली साथीभाईको सानो सर्कलमा सीमित उनका फ्यान देशभित्र मात्र नभई युरोप, अमेरिकासम्म फैलिएको छ । फेसबुकमा एकैदिन हजारभन्दा बढि फ्रेन्ड रिक्वेस्ट आउन थालेपछि शुरुमा एकैछिन त आत्तिएछन् उनी । भन्छन्, “अनि फेसबुकलाई एकाउन्टबाट पेजमा नलगी भएन ।” अहिले उनको अफिसियल फेसबुक पेजमा झण्डै ८५ हजार फ्यान छन् । कुनै फ्यानले खोलिदिएको अनअफिसियल फ्यान पेजमा भने त्यो भन्दा बढि झन्डै ९० हजार ।  

नयाँबजार, पोखरास्थित आफ्नै घरमा भेटिंदा लाहुरे यही जनवरी अन्त्यमा कोरियाको राजधानी सोलमा हुन लागेको एक कन्सर्टको तयारीमा थिए । लगत्तै फेब्रअरीको पहिलो साता उनी हङ्कङ र जुनमा लण्डन पुग्दैछन् । भन्छन्, “अचानक भएको यो स्टारडमले खुसी त बनाएको छ नै तर एक्कासी भइदिंदा अलि असहज पनि लाग्दो रहेछ ।” 

                            (लाहुरेको युटयुब च्यानल हेर्ने भए यहाँ क्लिक गर्नुहोस्  ।)

***

रबार्जमा आउनुअघि उनले ६ वटा र्‍याप गीत रेकर्ड गराएर युट्युबमा राखेका थिए । “त्यसबेला कसले सुनोस, मुस्किलले हजारजति मानिसले हेर्थे ती,” हेलो शुक्रबारलाई उनले भने, “ब्याटलमा मानिसहरुले रुचाएपछि पहिलेका भिडियोहरु पनि खोजिखोजी हेर्न थालेछन् ।” अहिले उनका सबैजसो र्‍याप हेर्नेहरु हजारबाट लाखमा आइपुगेका छन् । धेरैले उनलाई ती र्‍यापको एल्बम निकाल्न सुझाइरहेका पनि छन् । तर ती सबै इन्टरनेटमा पाइने विदेशी र्‍यापरले बनाएर छाडेका ‘बिट’ प्रयोग गरेर बनाइएका ‘मिक्स टेप’ हुन् । जसलाई गाएर युट्युबमा अपलोड गर्न त मिल्छ तर एल्बम निकाल्न भने पाइंदैन । त्यसो हुनुमा नेपालमा र्‍याप गाउनका लागि राम्रो ‘बिट’ बनाउनेहरु नहुनु पनि हो । तर सबैभन्दा मुख्य कुरा लाहुरेलाई युट्युबकै संसारसँग दोस्ती बसेको छ । भन्छन्, “संगीतमा विकल्पहरु धेरै छन् जसका कारण मानिसहरु धेरै दु:ख नगरी सुन्न चहान्छन् ।”

फुटबलका प्रवर्द्धक

काठमाडौँमा साफ च्याम्पियनसिप चलिरहँदा धपेडीमा छन्, विक्रम थापा, २९। नेपाली टिम सम्मिलित खेलअगाडि वा पछाडि टेलिभिजनमा आउने उनको विश्लेषणले फुटबल फ्यानलाई तानिरहेकै छ। त्यसमाथि उनको वेबसाइट गोलनेपालडटकमले नेपाली फुटबललाई ब्रान्डिङ् गर्न सघाइरहेको छ।

नेपाली फुटबललाई नजिकबाट नियाल्न खोज्ने र इन्टरनेटसँग अभ्यस्त पछिल्लो पुस्ताका लागि यो साइट साथीजस्तो छ। थापा भन्छन्, "नेपालमा फुटबल यति धेरै लोकपि्रय छ कि ३ सय ६५ दिन नै कहीँ न कहीँ प्रतियोगिता भइरहेको हुन्छ। देशलाई एकीकृत गर्न सक्ने बलियो माध्यम यही हो।"

मुलुकको दुर्गम गाउँदेखि नेपालको सहभागिता रहेको अन्तर्राष्ट्रिय फुटबलसम्म विक्रमको टोली पुगेकै हुन्छ, खेल प्रत्यक्ष प्रसारण गर्नेदेखि लुकेर बसेका प्रतिभालाई मूलधारमा चिनाउन। सानैदेखि फुटबलका सोखिन रहेछन् यिनी। एक दशकअघि उनले अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा लोकपि्रय फुटबलको साइट गोलडटकममा दक्षिण एसिया र आसियाना क्षेत्र 'कभरेज' गर्ने अवसर पाएका रहेछन्। उनलाई लाग्थ्यो, स्वदेशीभन्दा विदेशी राष्ट्र तथा क्लब फुटबलका बढी फ्यान छन् नेपाली। गोलडटकममा नेपाली फुटबलको कभरेज सुरु भएपछि त्यसले अपत्यारलिो ढंगले लोकपि्रयता बटुल्यो। सम्झन्छन्, "आहा गोल्डकप हुँदा त्यसबारे सिरजिमा कभरेज गर्दा बल्ल नेपाली फुटबलको लोकपि्रयता थाहा पाएँ।"

यद्यपि, सन् २००६ देखि २००९ बीचमा नेपाली फुटबल थुप्रै आन्तरकि विवादमा अल्भिmयो र खेल शून्यप्रायः भयो। एकातिर नेपाली फुटबलमा पाएको अनपेक्षित चासो र अर्कोतर्फ त्यसप्रतिको चर्को उदासीनता देखिरहँदा उनले चार वर्षअघि गोलनेपालडटकम सुरु गरेका हुन्। भन्छन्, "फुटबलको विकास त्यसले दिने मनोरञ्जन, चर्चा र देशभित्र हुने फ्यान संस्कृतिले मात्र हुन्छ। त्यसका लागि मैदानबाहिर पनि थुप्रै पक्षमा लगानी आवश्यक छ।"

उनको टिमले अहिले देशभित्रका ४५ जिल्लाबाट स्थानीय खेलको समेत लाइभ अपडेट, फोटो फिचरजस्ता काम गर्छ। सुनाउँछन्, "विदेशमा रहेका मानिस अहिले आफ्नो गाउँठाउँका खेलबारे जान्न चाहन्छन्। त्यसको कभरेज मूलधारका सञ्चारमाध्यमले विस्तृत रूपमा गर्न सकेका छैनन्।"

सिकाइका अभियन्ता

लमजुङको भलायखर्कस्थित जनोदय उच्च माध्यमिक विद्यालयमा काठमाडौँको बूढानीलकण्ठ स्कुलदेखि अमेरिकामा पढ्ने विद्यार्थीको जमघट देखिन्छ। उनीहरू क्याम्प नै राखेर स्थानीय विद्यार्थीलाई नयाँ-नयाँ ज्ञान बाँडिरहेका छन्। कोही डेटा भिज्युलाइजेसन सिकाइरहेका छन् त कोही टेलिमेडिसिनको पूर्वाधार निर्माणमा खटिरहेका छन्। त्यहाँको इन्टरनेट क्याफेमा विद्यार्थी आएर किताबमा नभएका कुरा इन्टरनेटको सर्च इन्जिन गुगलमार्फत खोज्छन्।

सिक्ने र सिकाउने यो 'पिस इनोभेसन ल्याब'को परिवेश तयार पार्ने मुख्य योजनाकार हुन्, अमेरिकाको पेन्सलभेनियास्थित स्वाथमोर कलेजमा अर्थशास्त्रमा स्नातकका विद्यार्थी निमेश घिमिरे, २२। सीमित पूर्वाधार र स्रोतका बाबजुद घिमिरेले एक वर्षअघि सुरु गरेको यो कामले केही महिनाअघि मात्र अमेरिकाको प्रतिष्ठित डेभिस प्रोजेक्ट फर पिस अवार्ड पायो। पुरस्कारस्वरूप पाएको १० हजार अमेरिकी डलर र बि्रटिस काउन्सिल तथा स्वाथमोर फाउन्डेसनले दिएको जनही २ हजार ५ सय अमेरिकी डलर पनि घिमिरेले ल्याब बनाउनमै खर्च गरे।

सामान्यतः ल्याब भन्नाले प्राविधिक वा विज्ञानका पक्षसँग मात्र जोडिन्छ। तर, निमेशको यो कामले भने त्यसभन्दा फराकिलो दायरा समेट्छ। यो केही समयका लागि मात्र गरिने काम नभएकाले सुस्तरी तर प्रभावकारी ढंगबाट अगाडि बढ्नेमा निमेश ढुक्क छन्। भन्छन्, "यसको सफलतासँगै अन्य ठाउँमा समेत कसरी यस्ता ल्याब निर्माण हुन सक्छन् भन्ने निर्धारण हुने भएकाले यो काम निकै महत्त्वपूर्ण छ।"

ल्याब विद्यार्थीमा मात्र सीमित छैन। भलायाखर्कबाट नजिकको अस्पतालसम्म गएर सामान्य जाँच गराउन कम्तीमा एक हजार रुपियाँ खर्च हुन्छ। तर, यसै साता उनीहरूले सुरु गर्न लागेको टेलिमेडिसिन सेवाले त्यसलाई बढीमा १ सय ५० रुपियाँमा सम्भव गराउनेछ। जसका लागि निमेशको टिमले धुलिखेल अस्पताल, काठमाडौँ मोडल अस्पताल र न्युरो अस्पतालसँग सम्झौता गरसिकेको छ। उनीहरूले साताभर विभिन्न समय बाँडेर त्यहाँका बिरामीका लागि समय छुट्याउनेछन्। महावीर पुनसँग सहकार्य गरेर गाउँमा बेतारे इन्टरनेट सेवा पुर्‍याएका छन्, उनीहरूले।

दुइटा बाघ र बुच लामा

बाघ र मान्छेको मन कति मिल्छ ? बुच लामालाई थाहा छैन । फिल्म लाइफ अफ पाईमा देखाइएको छ, बाघमा देखिने मानिसप्रतिको कोमलता मानिसको आफ्नै कोमलताको प्रतिबिम्ब हो । ४५ बर्षे जीवनमा लामाले पछिल्लो २२ बर्ष अधिकांश समय बाघकै वरपर बिताए । संशयसहित उनी लाइफ अफ पाइकै तर्कमा सहमत छन् । 

एक जोडि बाघ, चार्जर र सीतालाई भने सबैभन्दा नजिकबाट उनैले चिने । र, त्यही जोडि बाघलाई नै विश्वले सबैभन्दा राम्ररी चिन्यो । यो जोडिको जति फोटो र भिडियो खिचियो त्यति कुनै बाघमात्र होइन सायद अहिलेसम्म कुनै एउटै जनावरको पनि खिचिएको छैन । सीताको तस्विर त सन् १९९७ डिसेम्बरमा नेसनल जोग्राफिक म्यागेजिनले आफ्नो आवरणमा नै छाप्यो । बिबिसीले वृत्तचित्र बनायो । उता बुचको परिचय चार्जर र सीताजत्तिकै रातारात बदलियो, वाइल्ड लाइफ गाइड र वाइल्ड लाइफ फोटोग्राफरका रुपमा । 

***

सन् ८० को दशकतिर काठमाडौंमा पर्यटन व्यावसायमा जमेको एउटा परिवारका छोरा हुन् बुच । उनका बाबु नेपालको पहिलो “द रोयल होटल” खोल्ने रसियन नागरिक बोरिस लिसानिभिचसँगै कलकत्ताबाट नेपाल छिरेका थिए । उनको टाइगर टप्समा केही लगानीदेखि त्रिशुलीमा र्‍याफ्टिङको व्यावसाय थियो । उनी चहान्थे छोराले छिट्टै एसएलसी सकोस् अनि तिनै व्यावसायमा हात हालोस् । बुचले न त कहिल्यै एसएलसी सके न त बुवाको इच्छा बमोजिम पुस्तौनी काममा नै जमे । उनको संगत नै त्यस्तै थियो, प्रहरीको वान्टेडमा परेका, भर्खर जेलबाट छुटेका, न्यूरोडका नामूद डनजस्तासँग । “हाम्रो संगतमा परेपछि पढ्ने मान्छे पनि बिग्रिन्थ्यो,” झण्डै एक महिनाअघिको एक साँझ न्यूरोडमा उनी आफ्नो बाल्यकाल सम्झिरहेका थिए, “सहपाठी पिट्नु त हाम्रो लागि कुनै नौलो काम थिएन, शिक्षक समेत छाड्दैनथ्यौं ।” कक्षा ५ पछि उनी झण्डै आधा दर्जन स्कुलमा भर्ना भए तर कतै एक बर्ष पूरा काटेनन् । सन् ८० को दशकको अन्त्यतिर उनले दृष्टि साप्ताहिकमा समेत एक बर्ष काम गरेका छन्, कम्पोजरका रुपमा । व्यापारिक परिवारमा छोराले गरेको त्यो काम झन् सह्य भएन र उनलाई सजाएँ स्वरुप भारत मध्यप्रदेशको बान्धवगढ राष्ट्रिय निकुञ्ज पठाइयो । 

नेपालको एक राणा परिवारको त्यता रहेको सम्बन्धले बुवामार्फत उनलाई त्यहाँ पुर्‍यायो । १ बर्ष अघिमात्र त्यहाँ पुगेका चन्द्र समशेरका खनाती नन्द राणाका साहकर्मी भए उनी । 

सन् ९० को दशकको शुरुवाती समय । अहिले हवाइजहाजबाट उत्रेको ३ घण्टामा पुगिने त्यस ठाउँ त्यसबेला निकै बिकट लाग्थ्यो, दिल्लीबाट पुग्न मात्र ३६ घण्टा लाग्ने । आदिवासीको बाहुल्यता भएको त्यस्तो ठाउँमा १२ टेन्ट र एक लजमा उनीहरु रिसोर्ट चलाउँथे । त्यही ठाउँमा अहिले ताज, ओबेरायजस्ता भारतका चर्चित होटलले आफ्नो शाखा खोलेका छन् । 

एकदिन कामकै क्रममा बुच र नन्द दिल्ली पुग्दा उनीहरुको भेट नेसनल जोग्राफिकका रिपोर्टर निक निकोल्ससँग भयो । नेसनल जोग्राफिकका लागि बाघबारे स्टोरी गर्ने उद्देश्यसाथ हिंडेका निकोल्स कतै चित्तबुझ्दो परिवेश नभेटेपछि विरक्तिएर अमेरिका फर्कन लागेका थिए । उनको योजना सुनेपछि उनीहरुले एकपटक बान्धवगढ जान सुझाए । निकोल्स जब त्यहाँ पुगे चार्जर र सीताको सहवासको दृश्य देखियो जुन झण्डै २ हप्तासम्म चलेको थियो । उनमा त्यसैले एउटा गुड इम्प्रेसन बनायो । निकोल्सले निधो गरे आफूले खोजेको कथा त्यहीं छ । 

खास नेसनल जोग्राफिकले सन् १९९७ को अन्तिमतिरका लागि बाघको कथा खोजिराखेको थियो । त्यही समय किनभने, एकातर्फ चीनबाट बाघ लोप भइरहेको कथालाई सम्बोधन गर्नुथियो र सन् १९९७ डिसेम्बरबाट चिनिया क्यालेन्डरमा बाघ बर्ष शुरु हुँदै थियो । उक्त जोडि बाघले भर्खर सहवास गर्दै गरेकोले पनि त्यसपछिका विकासक्रम पछ्याउन त्यो निकै ठिक समय थियो । अनि शुरु भयो, लाखौं डलर लगानी भएको काम । उक्त काम कतिसम्म महत्वसाथ गरिएको थियो भने अमेरिकी राष्ट्रपति विल क्लिन्टनले सिधै भारतिय राष्ट्रपतिलाई पत्राचार गरेर उक्त कामका लागि हदैसम्मको सहयोग गर्न आग्रह गरेका थिए । त्यसबेला बान्धवगढमा अरुले नपाउने पैदल यात्राको सुविधा त्यही पत्राचारको कारण पाएका थिए उनीहरुले । काम थालेको ३ बर्षपछि उक्त आवरण प्रकाशित भयो । कारण, एउटा बाघको बच्चाले जन्मिएको २ बर्षभित्र सिकार खेल्नेदेखि लिएर जिउन आवश्यक पर्ने सबै कुरा आफ्नी आमाबाट सिक्छ ।  

रेडक्रस आइकन

खासमा रेडक्रस स्वयंसेवक हुन् यशोदा अर्याल, २६। गृहजिल्ला सुर्खेतदेखि काठमाडौँसम्म उनले थुप्रै ठूला-साना आपतविपत्मा स्वयंसेवा गरेकी छन्। त्यही स्वयंसेवी कामकै लागि उनलाई उत्तरी गोलार्धसँगै टाँसिएको मुलुक नर्वेसम्म पुग्ने अवसर जुर्‍यो। नर्वेजियन रेडक्रसमा रहेर विभिन्न सहरमा काम गररिहेकी यशोदाले यहाँ आउनुअघि सोचेकी थिइन् रे, 'नर्वेजस्तो विकासको उत्कर्षमा रहेको र सुखी कहलिएको मुलुकमा हामीजस्ता स्वयंसेवीको के काम होला र ?'

मध्यरातसम्म सूर्य झुल्किने देशमा दस महिना कति छिट्टै बित्यो भन्ने उनलाई पत्तै भएन। तर, त्यही अवधिमा एउटा ब्रह्मज्ञान भने पाएकी छन् उनले। भन्छिन्, "दुःख र समस्या सबै ठाउँमा छन्। स्वभाव मात्र फरक हो।" नर्वेमा उनको मुख्य काम रेडक्रसमा युवाहरूलाई आबद्ध गराउँदै संगठनात्मक स्वरूप दिने र स्वयंसेवाका लागि प्रेरति गर्नु हो। एक आदर्श रेडक्रस कार्यकर्ताका रूपमा उनले दिगो हुने खालका नमुना अभियानसमेत सञ्चालन गर्नुपथ्र्यो। यस्तो काम हाम्रो परिवेशमा सुन्दा जति सहज लाग्थ्यो, नर्वेमा उत्तिकै गाह्रो। किनभने, यहाँका नागरकिलाई सरकारले सेवा/सुविधा दिनमा कुनै कसुर बाँकी राख्दैन। भन्छिन्, "हाम्रो आँखाबाट हेर्दा त्यो सुन्दर लागे तापनि त्यसले नर्वेलीहरू सामाजिक रूपमा कमजोर बनिरहेका छन्।"

एक्लोपन अहिले यहाँको ठूलो समस्या बनेको छ। यसबाट बालबालिकाबाहेक अन्य सबै उमेर समूह प्रताडित छ। त्यसबाहेक विभिन्न देशका शरणार्थीलाई नर्वेको परिवेशमा अभ्यस्त बनाउने चुनौती पनि छ। यशोदाका विचारमा यी सबै पैसा वा प्रविधिले दिन सक्नेभन्दा माथिका विषयवस्तु हुन्।

अनलाइन आइकन

पाँच महिनाअघि दीपेन्द्र केसी, २३, अमेरिकाको प्रिन्स्टन युनिभर्सिटीमा थिए। त्यहाँका डिनले एउटा सामूहिक बहसको मध्यस्थता गररिहेका थिए। बहसका लागि युनिभर्सिटीका प्राध्यापक, अनलाइन अध्ययन वेबसाइट कोर्सेराडटओआरजीका सहसंस्थापक र त्यहीँका एक विद्यार्थीसँगै दीपेन्द्रलाई निम्त्याइएको थियो। विश्वविद्यालयका थुप्रै प्राध्यापक, टिचिङ् एसिस्टेन्ट (अध्यापन सहयोगी) एवं विद्यार्थीहरूले त्यो बहस निकै चाख लिएर सुने, प्रश्न-प्रतिप्रश्नहरू गरे। खासमा त्यो बहस 'अनलाइन लर्निङ्'बारे थियो । एक उत्कृष्ट विद्यार्थीका हैसियतले काठमाडौँदेखि अमेरिकाको न्युजर्सीसम्म दीपेन्द्रको यात्रा तय भएको थियो।

नेपालबाटै 'भर्चुअल' कक्षा लिइरहेका उनले प्रिन्स्टन केही कक्षामा प्रत्यक्ष सहभागी हुने अवसर मात्र पाएनन्, प्राध्यापककै आग्रहमा एउटा कक्षामा आफ्नो अनुभवसमेत सुनाए। एक वर्षअघि त्रिचन्द्र कलेजमा समाजशास्त्रमा स्नातक दोस्रो वर्ष अध्ययन गररिहेका दीपेन्द्रलाई कसैले अनलाइन कोर्सबारे सुनाएका रहेछन् । त्यसैले जन्माएको उत्सुकता अनुरूप कोर्सेराडटओआरजीमा पि्रन्स्टन युनिभर्सिटीको 'समाजशास्त्रको परचिय' अध्ययन सुरु गरिहाले। 

विश्वका चर्चित विश्वविद्यालयले यस्ता थुप्रै कोर्स जोकोहीले निःशुल्क पढ्न मिल्ने गरी राख्छन्। केही विश्वविद्यालयले कोर्स सफलतापूर्वक सक्नेलाई प्रमाणपत्रसमेत दिन्छन्। भन्छन्, "धेरै हदसम्म यो आफ्ना लागि चाहिने ज्ञानका लागि हुन्छ।" त्यो कोर्समा विश्वभरबाट ४० हजार विद्यार्थीले अध्ययन गररिहेका थिए। साताको कुनै एक दिन प्राध्यापकले अध्ययन सामग्री दिन्थे भने अर्को दिन भिडियो लेक्चर। त्यसबाहेक तिनै विद्यार्थीबीच चौबीसै घन्टा विभिन्न समूह बनाएर बहस चलिरहन्थ्यो, जसलाई विश्वविद्यालयको अध्यापन सहयोगीहरूले सघाउँथे। 

एक दिन प्राध्यापकले आफूसँग सीधा सम्पर्कमा रहेर छलफल गर्ने अवसर सार्वजनिक गरे। इच्छुकले सहभागिताको कारणसहित इमेल लेख्नुपथ्र्यो। त्यसअघिको सक्रियताले पनि अवसरको सुनिश्चितता निर्धारण गथ्र्यो। ६ साताका लागि डिजाइन गरएिको उक्त अध्ययनमा 'गुगल प्लस ह्याङ्आउट' सुविधामार्फत विश्वभरका प्राध्यापकसहित ६ जना सहभागी हुन मिल्थ्यो। र, सहभागीहरू पनि तयारी र उत्सुकताका आधारमा सातैपिच्छे फेरिन्थे। दीपेन्द्र भाग्यमानी निस्के। उनले लगातार पढ्ने मौका पाए। भन्छन्, "त्यहाँ हामीले समाजशास्त्रलाई स्थानीय परिवेशका आधारमा छलफल गथ्र्यौं।" कोर्स सकिएपछि प्राध्यापकले उनलाई उत्कृष्ट विद्यार्थीका रूपमा अमेरिका जाने अवसर प्रदान गरे।